23 Mayıs 2024
TOP NÜF. TÜRK NÜF. KM2
|
NenetsOkrug |
41.546 |
250 |
176.700 |
1800’lü Yıllar Rus yetkisinin yasallaştığı dönem olmuştur.
1822-1900 İdari, mali ve hukuki işlevi olan mahallî bir yönetimin teşekkül ettirilmesi ile bölgenin Rus devlet yapısının bir unsuru hâline getirildiği dönemdir.
1824 Yılında, bilhassa Samoyetleri Hristiyanlaştırma amacıyla Arhangelsk’te bir misyonun kurulması ile Nenets Samoyetlerini Hristiyanlaştırma teşebbüsleri yeniden hız kazanmıştır. Gönderilen misyonerler kabile tapınaklarındaki ruh tasvirlerini yakmışlar, Nenets gençlerinin Bolşaya Zemlya, Kanin ve Timan kilise okullarında eğitilmelerine çalışılmıştır. Nenets Samoyetleri ancak askerî harekât söylentileri neticesinde Hristiyanlığı kabul etmişlerdir.
1830’lu Yıllarda ise çiçek hastalığı ve ateşli hastalıklar sebebiyle Nganasan Samoyetlerinin nüfusunun yarısı hayatını kaybetmiştir.
1850 Başrahip Venyamin önderliğinde yürütülen bu Hristiyanlaştırma faaliyetleri neticesinde, 1825-1830 yılları arasındaki beş yıllık sürede, Arhangelsk Guberniyasında bulunan 40009 civarındaki Nenets’in 3303’ünün vaftiz edildiği kaydedilmiştir. Misyonun amacı Nenetsleri Ortodokslar olarak çarın tam ve eşit vatandaşları hâline getirmek olduğu için, bu durum beraberinde Rus devlet yetkililerine boyun eğmeyi ve iflası getirmiş, 1828 yılında Nenets Samoyetlerinin yeniden isyan etmelerine sebep olmuştur. Doğu Nenetsleri arasında, Vavlo Nenyang isimli bir isyancı reisi ortaya çıkmış ve 1825-39 yılları arasında, yakalanıp Surgut’ta hapsedilene kadar, zenginlerin ren geyiklerini çalıp fakirlere dağıtmıştır. 1839 yılında hapsedildiği Surgut’tan bir yıl sonra kaçmayı başarıp tundraya dönmüş ve kendini göçebe kabilelerin büyük reisi ilan etmiştir. Nenets Samoyetleri ve Hant-Ostyak Ugorları arasından topladığı adamlarla, Obdorsk kasabasında bulunan Nenets işlerinden mesul Hant-Ostyak beyini devirmek ve yasak vergisinde indirim yaptırmak amacıyla saldırı hazırlığı yaparken Ruslar tarafından yakalanıp Doğu Sibirya’daki işçi kamplarına gönderilmiştir. Ancak çetesinden geriye kalanlar mücadeleyi 1850’li yıllara kadar devam ettirmiştir.
1860 19. yüzyılın ortalarından itibaren Nenetslerinin yerleşim bölgesi, nüfus artışı ve Rus baskısı neticesinde gerçekleşen göçler sonucunda, Arktik Okyanusu’ndaki ada bölgelerine doğru genişlemiştir. Örneğin Novaya Zemlya takımadalarının gelişimi, 1860’ların sonlarında ilk kalıcı yerleşimci olan Nenets Foma Vılka’nın ilk daimî yerleşimci olmasıyla başlamıştır.
1889 Kaçin Türkleri arasında son Samoyetçe konuşurunun vefat ettiği kaydedilmiştir.
1895 Büyük ren geyiği sürülerinin Komi-Ziryan Finlerinin ve Rusların elinde toplanması, 19. yüzyıl boyunca da devam etmiş ve 1895 yılına gelindiğinde, Uralların batısındaki ren geyiği nüfusunun sadece %17’si Nenets Samoyetlerinin elinde kalmıştır. Komi-Ziryan ren geyiği besleyicilerinin ancak 19. yüzyılın sonunda Uralların doğusuna geçmiş olmalarına rağmen, 1910 yılına gelindiğinde büyük sürüler edinmiş oldukları görülür. Sonuç olarak Nenets toplulukları ya ellerindeki sürüleri tamamen kaybetmişler ya da ellerinde hayatlarını idame ettirmeye yetmeyecek kadar az sayıda ren geyiği kalmıştır. Hayatta kalabilmek için devlet hububat ambarlarından yapılan kısa vadeli yardımlara muhtaç kalmışlar, büyük sürülere sahip Komi-Ziryan Finleri veya Enets Samoyetleri yanında ya da Rusların 19. yüzyılda Ob nehrinde kurdukları balıkçılık sanayisinde düşük maaşlarla çalışmışlardır. Kuzey’in bütün yerli halkaları gibi Nenets Samoyetleri de, başlarda Ekim Devrimi ve iç savaştan fazla etkilenmediler. Ancak zamanla, iktisadi hayatın ve yönetimin çökmesinden, onların da hayatları daha güneydeki halklarınki gibi derinden etkilendi. Hatta Nenets Samoyetleri, coğrafi konumları sebebiyle bu durumdan ilk etkilenen yerli halklardan biri olmuştur. 1920 yılında bölgenin Sovyet hâkimiyetine girmesinin ardından, 1921-22’de Peçora’da ilk Nenets sovyeti kuruldu. Sovyet yönetiminin 1926 yılında gerçekleştirdiği ilk teferruatlı nüfus sayımına ve iktisadi kayda koşut olarak mahallî yönetim, daha kuzeyde, göçebe Nenets Samoyetleri ve diğer Kuzey Samoyetleri arasında sovyetler oluşturma teşebbüsünde bulundu. Taz, Yamal ve Ural bölgelerindeki Nenets Samoyetleri için 1926-27 yıllarında bölgelik yerli sovyetleri kurulmakla birlikte, çok az sayıda Nenets, Enets ve Nganasan Samoyeti ‘göçebe sovyeti’ne dâhil edilebildi. O tarihte, %95’i göçebe olan Nenets Samoyetlerinin Sovyet düzenine dâhil edilmesi pek kolay olmadı. Bilhassa tundra bölgesinde gerçek erkin mahallî beylerde olduğu ve uygulamada Nenets Samoyetlerinin Sovyet etkisinin dışında olduğu görülmektedir. Mesela, Nenets kabile sovyetlerinin bulunduğu yerlerde bile bölge beylerinin seçilmesine devam edildi. 1928’de Sovyetler, Kuzeybatı Sibirya’da idari düzenlerini tesis etmeyi başarmış ve 1929 yılında Uralların batısındaki Komi-Ziryan Özerk Bölgesi’nin kuzeyinde, Nenets Samoyetleri için kurulan okrug ‘büyükçe muhtar bölge’, Kuzey halkları için kurulan ilk okrug olmuştur. Müteakip iki yıl içerisinde, Yamal’da Nenets Samoyetleri için bir okrug ve Taymir’de Dolgan Türkleri ile birlikte Nenets, Enets ve Nganasan Samoyetlerini de kapsayan bir okrug kurulmuş olmakla birlikte, 13 yerli halkın yerleşik hayata geçirilmesinde büyük bir sıkıntı çekilmiştir.
1920 Nenetsler tarihte çeşitli dönemlerde, çeşitli isimlerle kayıtlara geçmişlerdir. Ancak bilhassa 1700’lerde başlayan araştırmalar sonrasında ilgi artmıştır. Görüldüğü üzere ilk olarak kökenleri tartışma konusu olmuştur. Çok sayıda araştırma yapılsa da temelde iki teori vardır. İlki Strahlenberg, Fischer ve Castrén’in savunduğu Altay-Sayan teorisidir. Diğeri ise Prokofyev ve Çernetsov’un önderlik ettiği ve Nenetslerin aslında bölgenin yerlisi olabileceğini savunan görüştür. Ancak gösterildiği üzere gerek at ve geyik yetiştiriciliği gibi meziyetlerinin Sibirya tundralarındaki yerli halklardan üstün olması, gerekse de dil bağları Nenetslerin bir Altay halkı olduğunu göstermektedir. Günümüzde gen araştırmalarının sonuçları da Nenetslerin Altaylardan göç eden, Türklerle akraba bir halk olduğunu kanıtlar niteliktedir. Nenetslerin siyasi tarihlerini, oldukça geniş bir coğrafi alana yayıldıkları için takip etmek zordur. Yaşadıkları bölgenin uzaklığı sebebiyle komşu devlet kaynaklarında dahi erken dönem siyasi tarihleri bilinmemektedir. Kendilerine dair yazılı kaynak yoktur yahut tundranın nemli yosunluklarında yok olmuştur denebilir. Buna rağmen temel bazı veriler elde etmek mümkündür. Bilhassa Novgorod’a vergi vermeye zorlanmalarından itibaren Ruslar ile mücadele ettikleri söylenebilir. Ancak Moskova Knezliği’nin 15. yüzyılda Nenetslerin yaşadığı bölgelere yaptığı askeri seferlerin başarılı olması sonucunda dirençleri neredeyse tamamen kırılmıştır. Bu dönemden sonra vergi mükellefi olmuşlar ve dönem dönem küçük çaplı isyanlar çıkarmışlardır. Bunun dışında kendileri gibi Samoyed kökenli olan halklara savaşlar yapmışlardır. Bu savaşlar neticesinde Nenetslerin yaşadığı bölgelerin sınırları netleşmeye başlamışlardır. Sovyet Rusya’nın 1920’lerden itibaren Nenetslerin yaşadığı bölgelerdeki faaliyetleri isyanlara yol açmıştır. Ancak bu isyanlar bastırılmış ve Nenetsler dil ve kültür manasında asimile edilmeye başlamıştır.
1925 Kuzeyli halkların isyanlarıyla eşzamanlı olarak Sovyet yönetiminin eski Sovyetler Birliği haritasının neredeyse yarısını teşkil eden bir coğrafyaya yayılmış olarak yaşayan Kuzeylileri, Sovyet toplumu ile bütünleştirdiği görülmektedir. 1925 yılında Merkezî İdare Komitesi’nin ve Halklar Komiserlerinin Sovyeti’nin hususi bir kararı ile Saam Finleri, Mans-Vogul Ugorları, Hant-Ostyak Ugorları, Nenets Samoyetleri, Nganasan Samoyetleri, Selkup Samoyetleri, Enets Samoyetler, Evenk Tunguzları, Even Tunguzları, Ulça Tunguzları, Nanay Tunguzları, Udegey Tunguzları, Negidal Tunguzları, Orok Tunguzları, Oroçen Tunguzları, Dolgan Türkleri, Tofa Türkleri, Ketler, Yukagirler, Çukçalar, Koryaklar, Eskimolar, Aleütler, İtelmenler, Gilyaklar ve Çuvlar Kuzey’in küçük etnik milletleri adı altında hususi bir halklar grubu olarak tasnif edildiler.
1925 20. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Sovyet bilim insanı G. N. Prokofyev, Castrén’e itiraz ederek Nenetslerin ortaya çıkısında sadece Altay Sayan bölgesinden gelen Samoyedlerin değil, Uzak Kuzey’in yerli halklarının da pay sahibi olduğunu savunmuştur. Bilhassa bölgedeki yerli halklardan biri olan Sirtya halkı bu bakımdan anılmaktadır. Sirtya ülkesinde bol miktarda demir, bakır, gümüş, kurşun ve diğer metaller vardır. 20. yüzyılın ikinci yarısında ise V. N. Çernestsov benzer bir varsayımda bulunmuştur. Nenetslerin kökenini Orta ve Üst Yenisey’den İrtiş’e dek uzanan coğrafyanın Samoyed halklarının ortaya çıktığı bölge olarak ele alınması gerektiğini savunmuştur.
1929 19 ve 20. yüzyılın başlarında bölge toprakları Arhangelsk eyaletinin bir parçasıydı. 1929 yılında Nenets ulusal okrugu adı verilen ayrı bir bölge kuruldu. Bu sırada Canino-Timansky ve Bolshezemelsky adında iki idari bölge kuruldu. 1929'da Bölgenin, yani Pustozyorskaya Volost, Pechora Bölgesi ve bir dizi açık deniz adasına başka eklemeler yapıldı. Vaygach Adası da dahil olmak üzere bir dizi ada ilçeye dahil edildi. Naryan-Mar 1935' te kasaba statüsüne yükseltildi. Amderminsky adında üçüncü bir idari bölge kuruldu .23 Kasım 1959'da tüm idari bölgeler kaldırılarak, Vorkuta idari bölgesi de dahil olmak üzere bir takım alanlar Komi Cumhuriyeti'nin yetki alanına devredildi ve bölge bugünkü şeklini aldı. 1977'de Nenets Özerk Bölgesi oldu.
1930 Yılında ise, Kuzey’in küçük halkları için milli okruglar ‘bölgeler’ kuruldu ve bu halkların yaşadıkları yerler için Sovyet kaynaklarında “Uzak Kuzey” isimlendirmesi yerleşti. Ancak 1950 ve 1980 yılları arasında, iktisadi ve içtimai Sovyet izlemlerine göre, Uzak Kuzey’in sınırlarının sürekli değiştiğine şahit olunmaktadır. Günümüzde Uzak Kuzey, on altı oblast ‘eyalet’, kray ve cumhuriyet ile yedi muhtar bölgeden ibaret on bir milyon kilometre karelik bir alandan oluşmaktadır. On milyon civarında insanın yaşadığı bu coğrafyada; yüz altmış beş rayon ‘ilçe’, yüz iki şehir ve üç yüz altmış dört işçi köyü bulunmaktadır.
1930 Nenets yazı dili ilk olarak Latin alfabesine dayalı olarak oluşturulmuştur.
1932 Yılında Nenets Okulu “Jadej Waga” için bir alfabe yayımlanmıştır.
1934 Yılında Sibiryalı yerlilerin neredeyse yarısı hâlâ göçebe bir hayat tarzı sürmekte idi ve Nenets Samoyetleri yukarıda zikredilen %95’lik oranla göcebeliğin en yaygın olduğu halk idi Nenets Samoyetleri için millî bölgelerin kurulması ile eşzamanlı olarak ortaklaşacılık teşebbüsleri de başlamıştır. İlk Nenets ortaklaşa ren geyiği sürüsü 1929 yılında Peçora nehrinin mansabında Avrupa tundrasında kuruldu. 1930-36 yılları arasında insanlar zorla kolhozlara sürülmekte ve ren geyiği sürüleri ortaklaştırılmakta idi. Nenets Samoyetleri, bu durumdan geçici de olsa kurtulmak için birçok yol denediler. Nenets Samoytleri, ortaklaştırılmaya karşı silahlı başkaldırıda dahi bulundular ve Vorkuta kasabasına baskın düzenlediler. Bu silahlı başkaldırı, savaş uçaklarının da yardımı ile kanlı bir şekilde bastırıldı. Kaçabilenler, ya Uralların doğusuna ya da kuzeye Yamal’a göç ettiler. Ortaklaşa sürüler, sadece büyük sürülerin müsadere edilmesi ile oluşturulduğu için, büyük sürü sahipleri, sürülerini dağıtarak ya da son çare olarak boğazlayarak misillemede bulundular. Bu zorluklar sebebiyle Nenets Samoyetleri arasında ortaklaştırma oldukça yavaş ilerledi. 1937 yılında, Avrupa tundrasındaki ortaklaştırılmış sürü oranı %86 idi. Yamal okrugunda ise, birkaç bin baş ren geyiğine sahip zengin Nenets Samoyetleri ortaklaştırma seferberliğine karşı direndiler ve 1932 yılında ailelerin sadece %8,5’i ortaklaştırılabilmişti. Bu oran 1937’de %69’a yükselirken, bağımsız sürü sahibi Nenets Samoyetlerinin son sığınağı olan Yamal yarımadasının kuzey bölgelerinde 1936 yılında bir tane bile ortaklaşa çiftlik mevcut değildi. Sovyetler ancak 1950’li yıllarda küçük ortaklaşa çiftlikleri birleştirerek Nenets Samoyetleri üzerindeki hâkimiyetlerini tam olarak sağladılar. Bu durum Nenets Samoyetleri için zorunlu göç ve göçebelikten yerleşik hayata geçme manasına geliyordu. Nenets Samoyetlerinin itaatsizliklerinin kırılabilmesi için, kadın, çocuk ve yaşlıları zorla köylere yerleştirildi ve zamanla erkekleri de onlara katılmak zorunda kaldı. Ren geyiklerinin ortaklaştırılması, Nenets Samoyetleri arasında balıkçılığın gelişmesine sebep oldu. Boşa çıkan Nenets iş gücü, Ob nehri üzerinde gelişen balık sanayisine kaydı. Adı 1933 yılında Nenets Samoyetçesinde “Burun Kasabası” manasına gelen “Salehard” olarak değiştirilen Obdorsk’da, birkaç tane balık işleme ve konserve fabrikası kuruldu. Aynı zamanda Peçora’daki Millî Nenets Okrugunda, balık ve et işleme fabrikaları inşa edilen Naryan-Mar (Kızıl Kasaba) adlı yeni bir idari merkez kuruldu. 1930’lu yılların sonuna kadar devam eden yoğun ortaklaştırma çabalarına rağmen, ren geyiği çiftliklerinin ortaklaşaçılığı kâğıt üzerinde kaldı. Kolhozlar, tek amaçları devlete et sağlamak olan yöneticiler tarafından idare edildi. Ancak bu durum 8 Ocak 1961’de çıkarılan bir yasa ile değişti. Yamal ve Hant-Mans kolhozlarının sovhozlara dönüştürülmesi ile ren geyikleri devlet malı hâline geldi. Nenets Samoyetleri ve Hant-Ostyak Ugorları ren geyikleri üzerindeki millî ortak haklarını kaybedip maaşlı işçi hâline geldiler. Ortaklaştırma çabalarının örseleyici etkilerinden sonra, İkinci Dünya Savaşının çıkması üzerine, Sibirya’dan tedarik edilen ve hayati dercede ihtiyaç duyulan kürk, balık ve ren geyiği eti gibi malzemelerin temin edilmesini güvenceye alabilmek için, devlet siyasetinin yeniden en az derecede müdahelede bulunma yönünde değiştiği görülmektedir. Ancak, bütün Sovyet halkları gibi Nenets Samoyetleri üzerinde de savaşın bazı etkileri olmuştur. Savaş boyunca baş gösteren et ihtiyacı sebebiyle, ren geyiği sürülerinin sayısı oldukça düşmüştür. Yamal Nenets Bölgesi’ndeki sürüler %37 oranında azalmış ve Uralların batısındaki Millî Nenets Bölgesi’nde de benzer bir manzara ortaya çıkmıştır. Diğer Sovyet halkları gibi Nenets Samoyetleti de orduya alınmışlar, doğal yaşam tarzlarının bir sonucu olarak diğer Sibirya halkları gibi keşif kolu, kayak kıtaları ve keskin nişancılık gibi alanlarda görevlendirilmişlerdir. Savaş boyunca Nenets Samoyetlerinin kullanıldığı bir diğer alan ise, kuzey batı bölgelerinde ren geyikleri ile askerî mühimmat taşıma olmuştur. Savaşın etkisi sadece erkek nüfus üzerinde olmamış, kadın nüfüs da savaşın yükünü oldukça ağır bir şekilde hissetmiştir. Erkeklerin orduya alınması neticesinde, ren geyiği, balıkçılık ve avcılık sanayilerinde meydana gelen iş gücü açığı, Nenets kadınları ile doldurulmuştur.
1934 1920’lerin sonu ile 1930’ların başında ise Nenets yerleşimlerinin olduğu bölgeler de milli idari birimler oluşturulmuştur. 1933 yılında Sovyet Rusya’nın Kazım nehri kıyılarında yaşayan Hantılar ile Nenets şamanlarının birtakım haklardan mahrum bırakması ve iktisadi şartların da ağırlaşması sonucu isyan çıkmıştır. Ancak Kazım İsyanı olarak anılan bu isyan çok büyümeden, 1934 yılında bastırılmıştır. Aynı yıl, Sovyet Rusya’nın Yamalo-Nenets bölgesindeki toprakları kollektifleştirmeye başlaması neticesinde tüm bölgeye yayılan bir “Mandalada” yani ayaklanma başlamıştır. Ayaklanma ancak 1943 yılında bastırılabilmiştir. Nenetsler günümüzde de daha evvel adları verilen üç idari bölgede yaşamlarını sürdürmektedirler. 2021 nüfus sayımına göre Rusya genelinde toplam sayıları 49.646 olarak hesaplanmıştır.
1950 Kutup bölgesinin batısında, ortaklaştırma çabaları İkinci Dünya Savaşından sonra devam ettirilmiş ve 1950 yılına kadar, çoğu yerde diğer yerli halklarla birlikte Nenets Samoyetleri de ortaklaştırılmıştır. Ancak Kuzey Yamal Nenetslerinin 1950’li yıllarda dahi ortaklaştırılamadığı görülmektedir. Nenets Samoyetlerinin yerleşik hayata geçirilmeleri de en az ortaklaştırılmaları kadar zor olmuştur. 1950’li yıllar boyunca Uralların batısında dahi Nenets Samoyetleri küçük aile ortaklıkları hâlinde, herhangi bir idare merkezine bağlı kalmaksızın dolaşmaya devam etmişlerdir. Yamal Millî Bölgesi’nde ise Nenets Samoyetlerinin üçte ikisi göçebe hayatlarını devam ettirmişlerdir. Rus usulü yerleşik hayata geçilen yerlerde bile Nenets Samoyetlerinin Rus hayatına alışmakta güçlük çektikeri görülür. Şehir merkezlerindekiler Avrupai hayat tarzına uyum sağlarken merkezlerden daha uzak bölgelerde yaşayanlardan tahta evlere yerleşenler dahi evlerin içerisini geleneklik çadır hayatındaki gibi düzenlemişlerdir. Aslında birçok Nenets Samoyeti 1980’li yıllara kadar çadırlarda yaşamışlardır. Nenets Samoyetlerinin az da olsa yerleşik hayata geçmelerinde eğitimin ve sağlık hizmetlerinin yayılması etkili olmuştur. Başlarda, bilhassa sağlık hizmetlerinin yayılmasını, şamanlar, Rus hekimlerine başvuranları lanetleyerek engellemeye çalışmışlardır. Ancak halkın zamanla Avrupai tıbbın faydalarını keşfetmeleri neticesinde şamanların etkisi kırılmıştır. Sağlık hizmetleri alanındaki iyileşme Nenets Samoyetlerinin sayılarının artmasına sebep olmuştur. Mesela 1926 yılında nüfusları 3,240 olan Yamal’daki Nenets Samoyetlerinin sayısı, 1989 yılında 7,181’e, 2002 yılında 26,435’e ve 2010 yılında ise 29,772 ‘e yükselmiştir. 1945 yılından sonra, sanayileşme alanında bütün Sibirya’da büyük adımlar atıldı. Bu sanayileşme hamlelerinin yerli halklar ve çevre üzerinde şümullü etkileri olmuştur. 1955 ve 1974 yılları arasında elektrik ağının genişletilmesi amacıyla muhtelif Sibirya nehirleri üzerinde kurulan hidroelektrik santralları neticesinde; Irkutsk, Bratsk ve Üst-İlimsk’den yukarı doğru Angara vadisinin büyük kısmı sular altında kaldı. Benzer bir durum Krasnoyarsk’tan Sayan geçidine kadar Yukarı Yenisey’de de yaşandı. Ancak en büyük gelişmeler Orta Ob havzasında Muhtar Hant-Mans Bölgesi’nde petrol yataklarının ve burasının kuzeyinde Muhtar Yamal-Nenets Bölgesi’nde doğalgaz yataklarının işlenmeye başlaması olmuştur. Yoğun bir şekilde ağaç kesme ve hafriyat içeren bu işlemler, Batı Sibirya orman alanlarının ve tundra bölgesinin tahrip edilmesine sebep olmuştur. Bu sanayileşme hareketleri neticesinde, bölgeye büyük bir göç de yaşanmış ve bölgenin nüfus yapısı büyük oranda değişmiştir. Mesela 1959 ile 1982 yılları arasında Millî Hant-Mans Bölgesi’nin nüfusu altı kat artarken, Yamal-Nenets Bölgesi’nin nüfusu yaklaşık dört kat artmıştır. Bu nüfus hareketi neticesinde, 1939 yılında Yamal-Nenets Bölgesi nüfusunun %29,3’unu teşkil eden Nenetslerin nüfusu 2010 yılında %5.9’a düşmüş, Ruslar (%61.7) ve Ukrainlerin (%9.7) ardından bölgenin üçüncü büyük etnik grubu hâline gelmişlerdir. Oysa 1939 yılında Rusların ve Ukrainlerin bölgedeki genel nüfusa oranları sırasıyla %42,1 ve %0,9 idi. Sanayileşmenin etkisi sadece bölgedeki nüfus oranlarının değişmesi ile sınırlı kalmamış, Nenets Samoyetlerinin hayatlarını doğrudan etkilemiş, hatta birçok Nenets Samoyetinin geçimini imha etmiştir. Yamal’da ve Tümen’de Nenets Samoyetleri, Hant-Ostyak Ugorları ve MansVogul Ugorları gaz ve petrol boru hatları sebebiyle zaten harap olan yurtlarından zorla çıkarıldıkları gibi herhangi bir tazminat da almamışlardır. Göllerdeki bütün balıklar imha edilmiş, sedir ağaçları kesilmiş, Nenets ve Hant-Ostyak ambarları ve mezarlıkları yağmalanmıştır. Sanayinin gelişmesi, en büyük tahribatı ise tundra bölgesinde yapmıştır. Büyük ren geyiği otlakları çöle dönüşmüş ve ren geyiklerinin sayısı yirminci yüzyıldaki en düşük sayıların bile altına düşmüştür. 1970’li yılların sonlarından itibaren, bilhassa tayga bölgelerinde ren geyiği sayısında ciddi bir düşüş olmuştur. Tayga bölgesindeki ren geyiği yetiştiriciliğinin azalması avcılığı da olumsuz yönde etkilemiştir. Zira tayga bölgesinde, tundra bölgesinin aksine ren geyikleri daha çok avcılık amaçlı ulaşım ve taşımada kullanılmaktadır. Bu gelişmeler diğer bazı Kuzeyli halkların yanında Orman Nenets Samoyetlerinin de hayatlarını olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Petrol sanayisinin bölgede gelişim göstermesi, Orman Nenets Samoyetlerinin hayatlarını yalnızca ren geyiği yetiştiriciliği bakımından etkilememekte, bu gelişimin nüfus yapısı cihetinden de Orman Nenets hayatı üzerinde olumsuz etkileri olmaktadır. Mesela Agan bölgesinde, 1984 yılında Kazamkin Hant-Ostyak Ugorlarına ait ren geyiği otlaklarının üzerinde Radujnyi kasabasının kurulması, bölgedeki Hant-Ostyak ailelerinin yurtlarını terk edip Varyogan’a yerleşmelerine, böylece buradaki Hant-Ostyak nüfusunun artmasına ve zaten azınlık durumunda olan Orman Nenets Samoyetleri üzerindeki içtimai baskının artmasına sebep olmuştur. 1991-1997 yılları arasında, Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından baş gösteren içtimai ve iktisadi sorunlar, ren geyiği sürülerinin sayısının tekrar düşmesine sebep olmuştur. Ancak tundra bölgesi bu durumdan etkilenmemiştir. Aynı tarihlerden itibaren Muhtar Yamal-Nenets Bölgesi’nde, özel ren geyiği yetiştiriciliğinde artış olduğu ve 1990’lı yıllardan itibaren, taygadaki bu durmun aksine, tundra bölgelerinde ren geyiği sürülerinde büyük artışların olduğu görülmektedir ki; bu da otlakların yetersizliği gibi başka sorunlara yol açmaktadır. Bilhassa göç yolları üzerinde, geyiklerin ihtiyaç duydukları ren geyiği yosunun kıtlığı çekilmektedir. Zira hem sanayileşme toprağı ve bitkilerin gelişimini olumsuz yönde etkilemiş hem de göç yolları üzerindeki birçok alan yangınlar veya sanayi merkezlerine ayrılmış olmaları sebebiyle kullanılamaz duruma gelmiştir. Açıkça görülmektedir ki Yamal Yarımadası’nda yaşayan Hant-Ostyak Ugorlarının ve Nenets Samoyetlerinin geleceği, petrol ve gaz sanayisinin bir sonucu olan demiryolu inşaatlarının ve boru hatlarının büyük tehditi altındadır. İşsizlik veya sadece vasıfsız işçi olarak çalışabilme imkânları, Kuzeylilerin birçoğunun olduğu gibi Nenets Samoyetlerinin de yoksullaşmasına ve sonuç olarak ayyaşlığa sebep olmuştur. Çocuk ölümleri olağan bir durum hâline gelmiş (her 1000 doğumdan 70-100’ü), sağlık sisteminde yerlilerin hususi koşullarını dikkate almada gösterilen başarısızlık verem, zatürre, kulak iltihabı gibi hastalıkların sıkça görülmesine sebep olmuştur. 1950’li ve 60’lı yıllarda Novaya Zemlya’da gerçekleştirilen nükleer deneylerin sonucunda yüksek oranda radyasyon kirliliği oluşmuş ve bilhassa ren geyiklerinin radyosyonlu yosunları yemeleri sebebiyle, ren geyiklerinin etlerini tüketen yerliler arasında kanser vakaları çok yüksek oranda görülmeye başlamıştır. Bilhassa Arhangelsk ve Tümen oblastlarında bulunan Nenets Samoyetleri bu durumdan oldukça fazla etkilenmişlerdir.
Nenets halkı esas olarak ren geyiği bakarak geçiniyor. Birçok grup kalıcı köylere yerleşiyor. Ruslar çoğunlukla idari merkez Naryan-Mar'da ve Amderma kentsel bölgesinde yaşıyor. Özerk bölgeyi Arkhangelsk Oblastı ile birleştirme planı, her iki federal bölgenin valileri tarafından 13 Mayıs 2020'de Eylül ayında yapılması planlanan bir referandumla sunuldu, ancak yerel halk tarafından muhalefetle karşılandı, birleşme süreci tamamen rafa kaldırıldı.
Nenets Dili ve Nenets Adının Manası Nenetsler, Çarlık Rusya döneminde uzun yıllar ait oldukları üst kimlik ile anıldıkları için Samoyed adıyla bilimsel yazında yer almışlardır. SSCB döneminde ise Samoyed ismi ortadan kalkarak bilhassa Nenets adı kullanılmaya başlanmış ve günümüzde yaygınlık kazanmıştır. Nenets dilinin içerisinde yer aldığı Samoyed grubu, Ural-Altay dil ailesine mensuptur. Pur nehri havzasında ve Orta Obi’nin sağ tarafındaki kollarında yer alan Sibirya Taygalarında meskûn Orman ve Tundra Nenetslerinin konuştuğu iki lehçesi vardır. Nenets yerleşimlerinin geri kalanında, farklı etnik-bölgesel gruplar arasında yalnızca telaffuz farklılıkları vardır. Sonraki yıllarda ise Kiril’e dayalı Nenets dilinde, ilkokul öğrencileri için okuma kitapları yayımlanmıştır. Bunun dışında edebi ve bilimsel eserler de bu alfabeye göre yayımlanmıştır.
Coğrafi ve etno-kültürel bir olgu olarak “Kuzey” diye adlandırılan bölgelerden Rusya Federasyonu’nda Eskimo-Aleütçe, Çukçi-Koryakça, İtelmence, Nivhçe (Gilyakça), Yukagirce, Ketçe, Tunguzca (Evenki Tunguzcası, Even Tunguzcası, Ulç Tunguzcası, Udehe Tunguzcası, Negidal Tunguzcası, Oroç Tunguzcası), Samoyetçe (Nenets Samoyetçesi, Selkup Samoyetçesi, Nganasan Samoyetçesi, Enets Samoyetçesi), Ob Ugorcası (Mans-Vogul Ugorcası ile Hant-Ostyak Ugorcası), Dolgan Türkçesi, Tofalar (Karagas) Türkçesi, Şor Türkçesi, Teleüt Türkçesi, Çulım Türkçesi ve Saam Fincesi; Finladiya, İsveç ve Norveç’te Saam Fincesi olmak üzere Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa gibi bu üç kıta üzerinde yedi ülkede yirmiyi aşkın dil ve lehçe konuşan halkları içermektedir. Kuzey’in Küçük Halkları gibi tek bir ad altında toplanan bu halkların Eskimo-Aleüt (İnüitce, Eskimoca, Aleütçe), Atabaskan-Eyak-Tilingit (Atabaskanca, Eyakça, Tilingitçe, Haydaca), Tsimşiyan, Paleoasya (Çukçi-Koryakça, İtelmence, Nivhçe, Yukagirce, Ketçe), Ural (Saam Fincesi, Mans-Vogul Ugorcası, Hant-Ostyak Ugorcası, Samoyetçe) ve Altay (Tunguzca, Dolgan Türkçesi, Tofalar veya Karagas Türkçesi, Şor Türkçesi, Teleüt Türkçesi, Çulım Türkçesi) dil aileleri olmak üzere altı farklı dil ailesine mensup dil ve lehçe konuştuğu görülmektedir. Tarihî gelişim süreci içerisinde, sayısı bilinmemekle birlikte, Samoyetçenin lehçelerinden bazılarının kaybolduğu kanaati mevcuttur.
Bölgenin sosyo-ekonomik kalkınması doğal kaynaklarla belirlenmektedir. Nenets Okrugu, petrol ve doğal gaz yatakları açısından zengin Timan-Pechora Havzası'nın kuzey kesiminde yer almaktadır. 80'den fazla hidrokarbon yatağı keşfedilmiştir. Petrol endüstrisinin çeşitli ürünleri, toplam endüstriyel üretimin %90'ından fazlasını oluşturmaktadır. Zapolyarny bölgesinin ekonomisine petrol ve gaz hakimdir ve Okrug'un tamamındaki tüm endüstriyel faaliyetlerin yaklaşık %99'unu oluşturur. 2021 yılında Okrug'dan yapılan tüm ihracatın %99,9' u ham petrolden, geri kalan %0,01'i ise taze balıktan oluşmuştur. Okrug'daki petrol ve doğalgaz arama hakimiyeti, ilgili gelirlerin önemli ölçüde arttığını gördü; on yıl önceki yalnızca 6,7 milyon Euro'ya kıyasla 2007'de 190 milyon Euro elde edildi, yakıt endüstrisinin ilçelerdeki GRP payı 2007'den bu yana artıyor. 2001'de %65'ten 2005' te %80'e yükseldi. Gelirdeki bu artış, bölgede faaliyet gösteren Rosneft , Lukoil , Total , Surgutneftegas ve Girdisi ilçedeki toplam yıllık yatırımın yaklaşık %90'ına denk gelen TNK-BP dir. Bu yatırım, özellikle terminalin inşasını ve idaresini denetlemek üzere kurulmuş bağımsız bir şirket tarafından Barents Denizi'nde yaklaşık 700 milyon Euro tutarında bir petrol terminalinin inşasını ve terminali birbirine bağlayacak bir boru hattını içermektedir. Yaklaşık 250 milyon Euro'luk bir maliyetle ZPS Güney Khylchuyu petrol sahalarına, Kharyaga - Indiga boru hattının ve Khumzha yakınlarında bir gaz tesisinin tamamlanması ile bu , petrol ve gazın bölge genelinde ve genel Rus boru hattı ağına taşınmasına imkân tanıyor. Halihazırda 80'den fazla ayrı petrol ve gaz arama sahası mevcut olup, bölgede yaklaşık 5 milyar ton petrol ve 500 milyar metreküp civarında gaz olduğu tahmin edilmektedir.
2009 yılının ilk çeyreğinde sanayi üretimi geçen yılın aynı dönemine göre %34,7 arttı Ancak 2009 yılının ilk üç ayında sanayi ve konut inşaatı yatırımları sırasıyla %60,6 ve %90,9 azaldı. Petrol üretimi, bir önceki yılın aynı dönemine göre %35'in üzerinde artışla 4.419 milyon tona ulaştı. Bölgenin yakıt ve enerji kaynakları arasında doğal gaz ve petrolün yanı sıra kömür de bulunmaktadır. Ayrıca manganez, nikel, bakır, molibden, altın ve elmas yatakları da bulunmaktadır. Vaygach Adası'nda kurşun, nakit ve bakır cevherleri keşfedildi. Ren geyiği teknolojisi yerel tarımın geleneksel sektörlerinden biridir. 2010 yılında ren geyiğinin 165 bin civarındaydı.
Bölgedeki yatırımlardaki önemli ve hızlı artışın bir sonucu olarak, bölge yaygın bir altyapı sorunuyla karşı karşıyadır; bu da birçok petrol ve gaz arama sahasındaki ilerlemenin, bölgenin şiddetli arktik iklimi ile birleşen erişilebilirlik sorunları nedeniyle sekteye uğraması anlamına gelmektedir. Nenets Özerk Okrugu Duması , Naryan-Mar - Usinsk yolunun üçüncü aşamasının inşası, Naryan-Mar- Telviska - Velikovisochnoye hattının inşası da dâhil olmak üzere bu konuyu öncelikli olarak ele alma niyetinde boru hattı ve Iskateley'deki atık su arıtma sisteminin yenilenmesi olduğunu belirttilmiştir. Rus demiryollarının diğer planları arasında Zapolyarny Belediye Bölgesindeki yerleşimleri birbirine bağlayan iki demiryolunun inşası yer alıyor; bunlardan biri Komi Cumhuriyeti'ndeki Vorkuta'dan bölgenin uzak doğusundaki Ust-Kara'ya 210 km uzanan bir hat ve diğeri Sosnogorsk'tan uzanan bir hat, yine Komi Cumhuriyeti'nde, ilçenin batısındaki Indiga'ya, ayrıca tahmini değeri 100-135 milyar Euro arasında olan çeşitli maden yataklarının ekonomik olarak çıkarılmasına olanak sağlamak için yeterli ulaşım rotaları sağlamak amacıyla Ust-Kara hattının Amderma'ya kadar uzatılması önerildi.
Altyapıya yapılan bu yatırım olmadan, ana ulaşım aracı havadır ve Moskova , Saint Petersburg , Arkangelsk ve ABD'ye düzenli uçuşlar yapılmaktadır. Yaz aylarında ilçedeki ana nehir olan Pechora , yük taşımacılığında kullanılıyor.
Yirminci yüzyılın sonunda Nenets halkının yalnızca %14'ü doğrudan hayvancılıkla meşgul olmasına rağmen, ren geyiği yetiştiriciliği Nenets halkının yaşam tarzının merkezinde sayılıyor. İlçede üç tür ren geyiği vardır: toplu, kişisel ve özel. Ren geyiğinin çoğunluğu kolektif çiftliklere ait olup, onlara bakmak için Nenets halkı istihdam edilmektedir. Bu sıfatla istihdam edilenlerin daha sonra kayıt veya otlatma izni gerektirmeyen ilave kişisel ren geyiğine sahip olmalarına izin veriliyor. Özel ren geyiği, ren geyiği çobanları derneği Erv tarafından tutulmaktadır, ancak bunlar büyük ölçüde azınlıktır. 1997'deki raporlar, ren geyiğinin %70'inden fazlasının kolektif olarak, %20'sinden fazlasının kişisel olarak ve yalnızca %2' nin biraz üzerinde tutulduğunu göstermektedir.
Ren geyiği, yalnızca çobanların ailelerinin geçimini sağlamak için değil, aynı zamanda et ve geyik boynuzu üretmek için de yetiştiriliyor. Ren geyiği etinin fiyatı geleneksel olarak domuz eti veya sığır etinden daha düşük olduğundan bu et esas olarak ilçede satılmaktadır, ancak Komi Cumhuriyeti ve Arkhangelsk Oblastı'nda başka pazarlar da vardır. Bu satış noktaları esas olarak Erv gibi Sovyetler Birliği' nin çöküşünden bu yana ortaya çıkan gruplar tarafından kullanılıyor. Vyucheiskiy ve Kharp gibi eski kollektif çiftlik ekonomisinin devamlılığını etkili bir şekilde temsil eden gruplar, genellikle her zaman yaptıkları gibi ren geyiklerini mezbahalara sağlamaya devam ediyorlar, bu da Erv'in iş planı aracılığıyla elde edilenden daha düşük karlarla sonuçlanıyor. Kollektif çiftlikler arasında istikrarsızlığa ve borca neden oluyor, ancak bu kollektif çiftliklerin aksi takdirde işsiz kalacak kişilere istihdam sağladığı kabul ediliyor.
Ren geyiği gütme işletmelerinin organizasyonunda Sovyet zamanlarından günümüze kadar çok az önemli değişiklik, işletmelerin sayısında çok az değişiklik olmuştur ve varlığını sürdürenler hala aynı iş modelini uygulamakta, yalnızca markalamada değişiklik yapmaktadır.
YARARLANILAN KAYNAKNAKLAR:
Yusuf Akbaba- Sibirya’daki Uzak Akrabalar: Nenetslerin Kökenleri ve Siyasi Tarihleri
file:///D:/Users/Admin/Desktop/Sibiryadaki_Uzak_Akrabalar_Nenetslerin_K%20(2).pdf
Gökçe Yükselen Peler-Günümüzde Rus Kuzeyinin Küçük Halkları ve Dil Durumları
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/952610
https://www.britannica.com/place/Nenets-okrug-Russia
https://en.wikipedia.org/wiki/Nenets_Autonomous_Okrug
https://www-northernforum-org.translate.goog/en/members/340-nenets-autonomous-okrug-russia?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=sc
https://arctic--russia-ru.translate.goog/en/article/nenets-okrug-tundra-idols-and-sacred-islands/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=sc
https://kare.mam.tubitak.gov.tr/sites/images/2022-KARE/6._calistay_ozet_bildiri_kitapcigi_2301_son.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/952610
https://www.academia.edu/94242793/Rusya_Federasyonu_Y%C3%B6netim_Yap%C4%B1s%C4%B1
https://www.academia.edu/91855148/Hant%C4%B1lar%C4%B1n_Geleneksel_Ya%C5%9Famlar%C4%B1
https://onedio.com/haber/rusya-daki-saman-turk-kabilesi-nenet-in-hayati-sizi-ozunuze-dondurecek-ural-altay-daglarinda-gocebe-yasam-1151756
https://tr.wikipedia.org/wiki/Nenetsler
https://bilimdili.com/toplum/unutulmaya-yuz-tutmus-turk-topluluklari-nenetler/#google_vignette
https://bpakman.wordpress.com/turk-dunyasi/gunumuz-turkleri-turk-devletleri/sibirya-turkleri/turk-halki-dukhalar/nenetler/
https://tr.wikipedia.org/wiki/Fin-Ugor_kavimleri
https://www.sarigolgundem.com/nenetler-turk-mu-nenetler-hangi-dine-mensup
https://www.teknogundemi.com/nenetler-kimdir-nasil-nerede-yasarlar-nasil-beslenirler/
Cem Cüneyd Canan