01 Aralık 2023
TOP. NÜFUS TÜRK NÜFUS KM’2
Khabarovsk Kray 1.401.915 95.000 788.600
KRASNOYARSK KRAYI
Rusya’nın Sibirya Federal Bölgesi’nde bulunan krayın idarî merkezi Krasnoyarsk’dir. Krasnoyarsk kelimesi Krasno-yar-sk kelimelerinden oluşur. Krasno, Rusçada kırmızı, kızıl demektir. Bölgedeki Türk toplulukları Krasno yerine Kızıl kelimesini kullanıyorlardı. Yar kelimesi ise Türkçe olup sk eki Rusçada yer betimlemesidir. Türk toplumları buraya Kızılyar demişlerdir. Bu Hakasca, Tatarca ve Başkurtça’da da Kızıl Yar olarak kullanılmıştır.
Şehir, 19 Ağustos 1628’de bir Rus sınırın da kale olarak kurulmuştur. Bu kale Krasny Yar tarafından inşa edilen yerin Sibirya Türkçesindeki adı Kızıl Yar yani Kızılyar veya Eski Rusça Krasny Yar'dır. Krasnoyarsk adı, Ruslar tarafından söylenegelen Krasny Yar köyünün şehir statüsünü aldığı için verilmiştir.
Orta Sibirya'da bir alanı kaplar ve Arktik Okyanusu’ndaki (Kuzey Buz Denizi ya da Kuzey Buz Okyanusu ya da Arktik Okyanusu; Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'nın kuzeylerinde yer alan, Kuzey Kutbu'nu kapsayan, buzlarla kaplı bir okyanustur) Severnaya Zemlya takımadalarından güneydeki Sayan Dağları’na kadar uzanır. 1 Ocak 2007 yılında Evenk ve Taymyr’in (Dolgano-Nenets) özerk okrugları Krasnoyarsk ile birleştirildi. Merkezi Krasnoyarsk şehrinde bulunan kray, Yenisey Nehri havzasının neredeyse tamamını kaplar; Yenisey Nehri'nin kolları arasında Angara, Podkamen Tunguska, Kureyka ve Turukhan nehirleri bulunmaktadır. Kray ayrıca Ob Nehri havzasının Chulym ve Ket nehirleri tarafından da çevrenilir.
Krasnoyarsk Kray’ın büyük bir kısmı kuzeybatıdaki Putoran Platosu’nda en yüksek noktasına ulaşan Orta Sibirya Platosu’nu kapsar. Uzak güneyde Vostochny (Doğu) ve Zapadny (Batı) Sayan Dağları Minusinsk Havzasını çevreler. Kuzeyde Kuzey Sibirya Ovası, Taymyr Yarımadası’nın Byrranga Dağlarını platodan ayırır.
Kray'ın geniş alanı, Taymyr'in çorak tundrasından Minusinsk Havzası'nın bozkırlarına ve zengin topraklarına kadar çok çeşitli toprak ve bitki örtüsünü kapsar. Kray’ın büyük bir kısmı, kuzeyde daha seyrek ve daha bodur hale gelen karaçam, çam ve huş ağacından oluşan bataklık ormanı veya taygadan oluşur. İklim karasaldır ve özellikle kuzeyde kışlar çok soğuk geçer. Kray’ın çoğunda permafrost (sürekli donmuş toprak) yaygındır.
Chulym Nehri, Krasnoyarsk Kray ve Tomsk Oblastı’ndaki nehir, Ob Nehri’nin sağ kıyısındaki en uzun kolu 1.799 km. (1.118 mil) uzunluğunda olup, 134.000 km kare bir havzaya sahiptir. Bely ve Chyorny Ivus’un birleşmesiyle oluşan Chulym, Kuznetsky Alatau Dağları’nın kuzey doğu yamaçlarından kuzeye doğru akar ve daha sonra Ob’ye katılmak için Batı Sibirya Ovası boyunca batıya ve kuzeybatıya doğru akar. Gezinilebilir olan aşağı rotasında çok sayıda göl ve menderes bulunur. Ana kolları; Serej, Uryup, Kiya, Bolşoy, Uluy ve Kemçug’dur.
Ruslar, Ukraynalılar, Tatarlar ve yerli halklardan oluşan nüfus güneyde, Trans-Sibirya Demiryolu boyunca ve Minusinsk Havzasında yoğunlaşıyor; geri kalan alan neredeyse ıssızdır. Rusya Federasyonunun yeni oluşturulmuş olan kraylardan (Eyaletlerinden) biri olan Krasnoyarsk Krayı’ın özerk bölümlerinde, Sibirya da yaşayan Türk halklarından; Taymirler (Dolgan, Tatar, Azeri) % 15,2 (7,250 nüfus), Evenkler (Yakut, Tatar, Hakas) % 7,3 (1,200 nüfus), Krasnoyarsk (Tatar, Özbek, Kazak, Hakas) % 3,3 (95,000 nüfus) bulunmaktadır. Başka bir kaynağımız ise 105,000 olarak belirttiği nüfusu % 3,8 olarak gösterirken, bu nüfusu (Dolgan, Azeri, Çuvaş, Hakas, Kırgız, Başkırt, Yakut, Özbek, Kazak ve Tuva) olduğunu açıklamaktadır.
Çulım (Chulym) Tatarları, Rusya’nın Tomsk Oblastı’nda, Ob Nehri ile Culım Nehirlerinin birleştiği yerin güneyinde ve Krasnoyarsk Krayı’nda yaşayan bir Türk halkıdır. Bu bölge, Altay ve Tuva özerk bölgelerinin 400 km. kadar kuzeyindedir. Dilleri Türk Dilleri grubuna ait Çulım Tatarcası’dır. Konuştukları dile Os adını verirler.
Çulım Tatarları Çulım, Melets, Kezik, Melez gibi isimlerle de anılırlar. Haklarında en erken bilgiyi, bölgeye 16. yüzyılda gelen Rus sömürgecilerden alıyoruz. Çin ve Hint kaynaklarından elde edilen, daha erken tarihli bilgiler varsa da, doğrulukları şüphelidir. 16. yüzyılın sonlarında, Rus Çarlarına vergi ödemeye başladılar. 17. yüzyıl boyunca sayıları gitgide artan Rus yerleşimcilerin baskısı altında kaldılar. Nihayet 1720 yılında, zorla Hıristiyan yapıldılar. 1822 yılında, “Rus asıllı olmayan” statüde “vatandaş” sayıldılar. Genellikle göçebe olan ve avcılık, balıkçılık, hayvancılık ile geçinen Çulım Tatarları, Rus yöneticilerin baskıları ve koydukları ağır vergilere rağmen, 1930 yılına kadar eski yaşamlarını sürdürmeye devam ettiler. Bu tarihten sonra, Çulım Tatarları yerleşik hayata geçirildiler. Komünist yönetim tarafından bölgede kolektif çiftlik (Kolhozlar) kurulmaya başlandı. Bu çiftliklere malzeme sağlamak için, çok sayıda zengin Çulım Tatarının, mallarına el kondu ve mal sahipleri de aileleri ile beraber idam edildiler. Komünist yönetim, geleneksel yaşam tarzlarına son verdi. Özellikle dini konularda ağır baskı altında kaldılar. İbadetlerini yerine getirmelerine izin verilmedi. İşyerlerinde, okullarda, devlet dairelerinde Rusça zorunlu dil haline getirildi. Çulım Tatarları dillerini ancak köylerinde ve evde aile içinde kullanabildiler. Bu nedenle ve Ruslar ile evliliklerin artması sonucu, bilhassa genç nesil arasında günlük kullanım dili Rusçadır. Toplam nüfusun yarısından fazlası anadilini konuşamaz! Baraba Tatarlarının Altay Türklerinin ve Hakas Türklerinin lehçelerine yakın bir Türkçe kullanırlar. Dillerini Hakas Türkleri gibi konuşup yazdıkları, ikinci konuşma ve yazma dillerinin ise Rusça olduğu biliniyor. Esmer, kısa boyludurlar. Erkekler, ortalama 160 cm. boyundadır. Rus kaynaklarında, sayıları için 1902 yılında, “500” gibi bir rakam verilirken, 1959 yılında yapılan sayımda, “4.500” kişi oldukları yazıyor. Ancak sayılarının günümüzde, “12.000” kişiye ulaştığını gösteren kayıtlar var. Rakamlar arasındaki büyük farkların sebebi, Diğer Tatarlar ile karıştırılmalarının yanı sıra, Ruslar ile yapılan evliliklerdir.
1741 de yoğun bir gelişme göstermeye başlamış 1742 de önemli sanayi olmaya başlamıştır. 1749 yılında Krasnoyarsk ta 700 kg. ağırlığında bir göktaşı bulunmuştur. Kray’ın ekonomik önemi üç yönlüdür: Esas olarak 1895 demiryolu hattının gelmesiyle Trans-Sibirya Demiryolu boyunca işletilen geniş kereste kaynakları; maden zenginliği ve hidroelektrik potansiyeli, kapsamlı drenaj sistemi, dünyanın en büyükleri arasında yer alan Krasnoyarsk ve Sayan hidroelektrik santralleri dikkat çekmektedir. Kansk ve Achinsk'te büyük miktarda linyit (kahverengi kömür); Norilsk'te nikel, kobalt, platin ve bakır ve güneybatı platosunda altın çıkarılıyor. Bölgedeki ağır endüstriler arasında makine yapımı, metal işleme ve eritme yer almaktadır. Tekstil, ayakkabı, kağıt ve deri de üretilmektedir. Ren geyikleri, koyunlar, atlar, keçiler ve domuzların yanı sıra et ve süt sığırları da yetiştirilir. Uzak kuzeyde avcılık ve balıkçılık önemlidir. Tarım, özellikle de buğday yetiştiriciliği güneyle sınırlıdır. Kray aynı zamanda Sibirya’nın popüler bir turizm bölgesidir.
KRASNOYARSK KRAY ŞEHİRLERİ;
ACHİNSK
Achinsk şehri bölgenin güney orta Rusya ile Ob’un bir kolu olan Chulym Nehri boyunca uzanır. 1621 yılında kurulmuş, 1782 yılında gelişmeye başlamıştır. Demiryolu hatları inşa edilene kadar, nehir-karayolu aktarma noktası olarak önemli olan bu şehir, 1969 yılında bir alümina fabrikasının üretime geçmesi ve 15 mil uzaklıktaki Kritovo'da bir petrol rafinerisinin faaliyete geçmesiyle ekonomik önem kazanmıştır. 1970'lerin sonlarında Achinsk'in (24 km) batısında. Yakındaki Kansk-Achinsk kömür havzası da geliştirilmiştir. Kentte giyim, mobilya ve tuğla fabrikaları bulunmaktadır.
DUDİNKA
Dudinka; eski Taymyr özerk okrugunun (bölge) şehri ve idari merkezi olup şimdi Rusya’nın kuzey-orta kesiminde Krasnoyarsk krayında yer alıyor. Aşağı Yenisey Nehri üzerinde bir limanı olan bu liman şehri, 1667 yılında kurulmuş ve 1951 yılında gelişmiştir. Dudinka, demiryolu ile bağlı olduğu Norilsk’teki madenlerden nikel ihraç etmektedir. Ayrıca şehrin yaklaşık 100 mil (160 km) batısındaki alanlardan gelen gazı kullanan bir doğal gaz tesisi de bulunmaktadır.
IGARKA
Igarka şehri; kuzeybatı Sibirya, Rusya, Kuzey Kutup Dairesi’nin 60 mil (100 km) kuzeyindedir. Şehir, Yenisey Nehri kıyısında, denizden 418 mil (673 km) uzakta yer alır, ancak okyanus gemilerine erişebilir. 1929 yılında kurulmuştur. Şehir, hem Rusya'nın diğer bölgelerine hem de yurt dışına önemli bir ağaç ihracat limanıdır ve aynı zamanda kereste fabrikası olarak da hizmet vermektedir. Orada bir permafrost araştırma istasyonu bulunmaktadır.
KANSK
Kansk şehri; orta Rusya, Trans-Sibirya Demiryolunun geçtiği Kan Nehri üzerinde yer almaktadır. 1640 yılında bir Rus kalesi olarak kurulan bu bölge, 1980'lerin başında o zamanki SSCB'nin en büyük kömür alanlarından biri haline getirilen Kansk-Achinsk linyit havzasının merkezidir. Ayrıca pamuk, kereste hidrolizi ve gıda endüstrileri vardır.
KRASNOYARSK
Krasnoyarsk şehri; idari merkez olup, Yenisey Nehri’nin, her iki kıyısında bulunuyor, Sibirya'daki en eski Rus yerleşim yerlerinden biri olup, 1628 yılında Yenisey'in sol yakasında Krasny Yar kalesi olarak kurulmuştur. Büyük Sibirya Posta Yolu'nun 1735'te bu noktaya kadar uzatılması, Krasnoyarsk'ın orta Sibirya'nın başkenti olarak gelişimini teşvik etmiştir. 19. yüzyılda bölgede altın madeninin bulunması, büyümesini daha da hızlandırmıştır. 1890'larda Trans-Sibirya Demiryolunun gelişinden sonra Krasnoyarsk’ın hızla gelişti ve sağ kıyıya yayıldı; şu anda nehir boyunca 18 milden (29 km) fazla uzanmaktadır. Krasnoyarsk’ın endüstriyel büyümesi, II. Dünya Savaşı’ın da birçok fabrikanın batıdan kasabaya taşınmasıyla daha da teşvik edildi. 1960'lı yıllarda dünyanın en büyük hidroelektrik santrallerinden biri Yenisey'de yapıldı. 1980'lerde Krasnoyarsk yakınlarında bir füze izleme radar istasyonu inşa edildi. Sovyet hükümeti 1989'da istasyonun yasaya aykırı olarak inşa edildiğini itiraf etti. Anti-Balistik Füze Sistemlerine İlişkin Antlaşma ve 1990'da bunun kaldırılması kabul edildi.
Krasnoyarsk büyük bir sanayi kompleksidir ve Rusya'nın en büyük alüminyum üreticilerinden biridir. Kimya endüstrileri suni ipek ve lastik kordu, sentetik kauçuk ve lastik üretilmektedir. Mühendislik fabrikaları vinçler, biçerdöverler, buldozerler, kereste ekipmanları, televizyonlar ve buzdolapları üretir; gemi inşa ve tamirhaneleri vardır. Büyük ölçekli kereste işleme kereste, mobilya, kağıt hamuru ve kağıt üretir. Krasnoyarsk'ta bir orman enstitüsü, politeknik ve tıp enstitüleri ve özellikle kereste işletmesiyle ilgili bir dizi araştırma kuruluşu bulunmaktadır.
LESOSİBİRSK
Şehir, Yenisey Nehri boyunca 19 mil (30 km) boyunca uzanır. Bir ağaç işleme merkezi ve Yenisey Nehri'nin önemli bir limanıdır. Lesosibirsk, 1975 yılında iki kasabanın (Maklakovo ve Novomakakovo) birleşmesiyle kurulmuştur. Şehir demiryolu ile Achinsk’e bağlanmaktadır.
NORİLSK
Şehir, orta Rusya, Putoran Dağları’nın ortasında Rybnaya Vadisi'nde 1935 yılında kurulan Norilsk, Kuzey Kutup Dairesi’nin kuzeyinde yer alır ve dünyanın önde gelen nikel ve platin üretim merkezlerinden biridir. Bakır da çıkarılmaktadır. Norilsk'e enerji, Khantayka ve Kureyka nehirleri üzerindeki hidroelektrik santralleri tarafından sağlanıyor ve doğalgaz Kuzey Tyumen oblastından borularla taşınıyor. Norilsk’i de Yenisey Nehri üzerindeki Dudinka limanına bağlayan bir demiryolu bulunmaktadır.
TURA
Tura şehri, Eski Evenk Özerk okrugunun kentsel yerleşimi ve idari merkezi olan Tura, şimdi doğu-orta Rusya’daki Krasnoyarsk krayı ile birleşti. Yerleşim, Nizhnaya (Aşağı) Tunguska Nehri’nin Kochechum ile birleştiği noktada yer almaktadır. Tura nehir üzerinde bir aktarma noktasıdır. Aynı zamanda uzak kuzeydeki bir tarım enstitüsünün ve bölgesel bir müzenin de bulunduğu yerdir.
Krasnoyarsk, geleneksel ve modern endüstrilerin bir karışımı ile çeşitli ve dinamik bir şehirdir. Sibirya’da önemli bir ekonomik ve kültürel merkezdir ve zengin bir tarihe ve kültürel mirasa sahiptir.
Şehir, Krasnoyarsk Müze Merkezi, Krasnoyarsk Devlet Akademik Drama Tiyatrosu ve Krasnoyarsk Devlet Sirki gibi doğal güzellikleri ve kültürel çekicilikleri ile tanınır. Şehirde ayrıca, şehrin en büyük parkı olan Central Kültür ve Rekreasyon Parkı da dâhil olmak üzere bir dizi park ve bahçe vardır.
Krasnoyarsk Devlet Akademik Drama Tiyatrosu şehrin en önemli kültür kurumlarından biridir ve yüksek kaliteli performanslarıyla tanınır. Şehirde kurulan çok sayıda üniversite ve araştırma enstitüsü ile şehir aynı zamanda bir kültür ve eğitim merkezi haline geldi. 30 şehir üniversitesinde 150,000 den fazla öğrenci okumaktadır. Bilimin çeşitli alanlarında çalışan 7 Araştırma Enstitüsü bulunmaktadır. Sibirya Federal Üniversitesi şehrin en büyük eğitim kurumudur.
YARARLANILAN KAYNAKLAR;
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ul%C4%B1m_Tatarlar
https://www.britannica.com/place/Krasnoyarsk-kray-Russia
https://tr.wikipedia.org/wiki/Rusya%27daki_T%C3%BCrk_halklar%C4%B1
https://tr.wikipedia.org/wiki/Krasnoyarsk_Kray%C4%B1
https://tr.wikipedia.org/wiki/Krasnoyarsk
https://acikders.ankara.edu.tr/course/view.php?id=6932
https://www.eurostaryurtdisiegitim.net/krasnoyarsk/
https://studyinrussia.ru/tr/life-in-russia/discover-russia/towns/krasnoyarsk/
Cem Cüneyd Canan