31 Mart 2025
SAHA CUMHURİYETİ (YAKUTİSTAN)
Toplam Nüfus Türk Nüfus Km2
Saha (Yakutistan) 949.280 579.280 3.103.200
Yakutistan, -Saha Cumhuriyeti- Rusya’nın Uzak Doğu Federâl ve Ekonomik Bölgesinde yer alan, Rusya’yı oluşturan federe cumhuriyetlerden biri olup, yüz ölçümü açısından en büyüğüdür. (3.103.200 km²- ) Nüfusun çoğunluğunu oluşturan Yakutlar Türk halkıdır.
Saha uzak kuzeydeki Henrietta Adasına kadar uzanır ve Arktik okyanusunun Laptev ve Doğu Sibirya denizlerine yakındır. Bu denizler kuzey yarım küredeki en soğuk ve buzlu sular olup öyle ki yılın 9-10 ayı boyunca buzla kaplıdır. Yeni Sibirya adaları Saha Cumhuriyeti topraklarının bir parçasıdır. Nunavut da Kanada'nın kuzeybatı topraklarından ayrıldıktan sonra, Saha dünyadaki en büyük alt ulusal varlıktır.
Kuzeyinde Rusya Federasyonu, Ural Dağları ve Güney Sibirya, doğusunda Moğolistan ve Doğu Türkistan, güneyinde Kırgızistan, Özbekistan, Aladağ, Tanrı Dağları ve Aral Gölü, batısında ise Hazar Denizi yer alır. Doğu ve batı sınırları arası 3000 km, kuzey ve güney sınırları arası 1500 km’dir.
Yakutistan, batıdan ve güneybatıdan Krasnoyarsk Yönetim Bölgesi 1 ve Orkutsk Oblastı 2; güneyden ve güneydoğudan Zabaykalsk Yönetim Bölgesi 3, Amursk Oblastı ve Habarovsk İdari Bölgesi; doğudan ve kuzeydoğudan ise Magadansk Oblastı ve Çukotka Milli Bölgesi ile çevrilidir. Yakutistan sadece Rusya’nın değil, aynı zamanda bir ülkeye ait olan dünyanın en büyük yüzölçümüne sahip idari birimidir.
Stanovoy dağ kütlesinde, Yakutistan ile Amursk Oblastı’nın sınır çizgisinde yer alan ve 550 kuzey enlemi üzerindeki nokta cumhuriyetin en güney noktasıdır. Yakutistan’ın Asya ana karası üzerindeki en kuzey noktası (740 kuzey enlemi) Hatanga körfezinin hemen doğusunda ve Bolşoy Begiçev adasının hemen güneyinde yer alan Nordvik burnudur. De-Long takımadalarının kuzeyinde yer alan Genrieti adası üzerindeki nokta (770 kuzey enlemi) Yakutistan’ın adalar dâhilindeki en kuzey noktasıdır. Laptev ve Doğu Sibirya denizlerinde yer alan Novosibirsk ve Medvejie takımadalarının yanı sıra Dunay, Bolşoy Begiçev, Preobrajenie, Pesçanıy gibi büyük adalara sahip olan Yakutistan topraklarının 2/5’sinden fazlası Kuzey Kutup Dairesi’nin de kuzeyinde kalmaktadır.
Yakutistan topraklarının yaklaşık 2/3’si dağlar ve platolar ile oysa sadece 1/3’i ovalar ve düzlükler ile kaplıdır. Cumhuriyetin en yüksek noktası 3147 metre yüksekliğinde olan ve Çerski dağ kütlesi üzerinde yer alan Pobeda zirvesidir. Yakutistan topraklarında dört büyük doğal ekolojik kuşak belirgin olarak yer almaktadır. Güneyden kuzeye doğru bu ekolojik kuşaklar şunlardır: Tayga ormanları kuşağı, ormanlı tundralar kuşağı, tundralar kuşağı ve arktik kuşak. Hem orman arazi, hem de kar ve buzlarla kaplı araziler bakımından Yakutistan Rusya’nın en zengin cumhuriyetidir.
Doğu Yakutistan’da Vilyüy havzasında 1,5 kilometre derinliğindeki sürekli donmuş topraklar tüm gezegenin en derin donmuş tabakasını oluşturmaktadırlar. Ayrıca Yakutistan’da 485 buzul yer almaktadır. Bu buzulların toplam alanı 413 km2 olup, 2000 m3 tatlı su potansiyeli barındırmaktadırlar.
Yakutistan dağlık ve engebeli arazilerin egemen olduğu soğuk bir ülkedir. Cumhuriyetin batısında Orta Sibirya platosunun doğu kesimleri yer almaktadır. Bu orta yükseklikteki plato Lena, Vilyüy, Linde, Anabar ve Olenok ırmakların oluşturduğu derin vadiler ile parçalanmıştır. Lena nehrinin aşağı kesimlerinde Orta Sibirya platosu Prilenskoe platosu ile birleşmekte, ülkenin en güneyinde ise yüksekliği 2500 metreyi aşmayan Stanovoy ve Aldan dağları yer almaktadır. Lena vadisinin aşağı kesimlerinin hemen batısında kuzey-güney istikametinde uzanan ve yüksekliği 2400 metreyi aşmayan Verhoyansk sıradağları uzanmaktadır. Yakutistan’ın doğu kesimlerinde ise Çerski sıradağları ile Yukagir platosu dikkat çekmektedir. Yana ve İndigirka havzaların güney kesimlerini kapsayan Çerski sıradağları üzerinde Moma ırmağının kaynak noktası bölgesinde Yakutistan’ın en yüksek noktası olan Pobeda zirvesi (3147 m) yer almaktadır. Kolima havzasının güneyinde yüksekliği 1200 metreyi aşmayan Yukagir platosu yer alırken, aynı havzanın kuzeyinde ise bataklıklarla ve küçük göllerle kaplı Kolima ovası yer almaktadır. Ayrıca Yana ve İndigirka nehirlerin oluşturdukları taşkın ovaların birleşmesi sonucunda Yakutistan’ın bir diğer büyük düzlüğü olan Yana-İndigirka ovası meydana gelmiştir. Yana, Lena, Kolima ve İndigirka nehirlerinin oluşturduğu sulak alanlı delta ovaları ülkenin başlıca düzlükleri arasında yer alır. Fakat sert kutup iklimi ve donmuş topraklar nedeniyle bu ovalarda tarım faaliyetleri yapılmadığı gibi büyük yerleşmelerden de yoksundurlar.
Göl ve akarsu sayısı bakımından Rusya sınırları içindeki 21 cumhuriyet arasında en zengini Yakutistan’dır. Bu ülkede 700 000’den fazla akarsu ve 800 000’den fazla göl yer almaktadır. Cumhuriyet sınırları içinde yer alan tüm akarsuların toplam uzunluğu 2 milyon kilometreyi aşarken, bu akarsuların toplam hidroelektrik potansiyeli de yaklaşık 700 milyar kwh’tır. Yakutistan’daki bütün akarsular sularını Kuzey Buz Okyanusu ve onun kolları olan Laptev ve Doğu-Sibirya Denizi’ne boşaltmaktadırlar. Akarsu taşımacılığına müsait olan Yakutistan’ın en büyük nehirleri şunlardır: Lena (4440 km), Vilyüy (2650 km), Aldan (2273 km), Kolima (2129 km), İndigirka (1726 km), Olekma (1436 km), Anabar (939 km) ve Yana (872 km). Yakutistan’da yer alan diğer önemli akarsular arasında Alazeya, Çondom, Omoloy, Olenok ve Amga gösterilebilir.
Krasnoyarsk Yönetim Bölgesi ile sınır çizgisini oluşturan, Ulahan-Vava ırmağın kaynak noktasının yer aldığı ve 1050 doğu boylamını gösteren nokta Cumhuriyetin en batı noktasıdır. Kolima deltasının hemen batısında, Malıy Anyüy ırmağın Kolima nehri ile birleşmeden önce oluşturduğu büyük büklümün kuzeyinde ve Çukotka Milli Bölgesi sınırının 1650 doğu boylamında yer alan nokta Yakutistan’ın en doğu noktasıdır.
Doğusu, batısı ve güneyi, yani üç tarafı karalarla çevrili olan Yakutistan kuzeyden Kuzey Buz Okyanusu’nun kolları olan Laptev ve Doğu-Sibirya denizleri ile çevrilidir. Bu ülkenin toplam kıyı uzunluğu 4500 km’yi aşmaktadır. Anabar, Nordvik, Olenok, Bugor-Haya, Yanski, Selyahskaya, Ebelyaskaya körfezleri ile Lena deltasının oluşturduğu yarımada ülke kıyı uzunluğunu şekillendiren en önemli girinti-çıkıntılarıdırlar. Anabar, Olenok, Yana, Lena, Omoloy, Çondon, İndigirka, Hroma, Kolima ve Alazeya ırmakları, cumhuriyet sınırları içinde sularını Kuzey Buz Okyanusu’na boşaltan en büyük akarsulardır.
Yakutistan’da büyük alanlı göl yer almasa da küçük yüzölçümlü binlerce göl bulunmaktadır. Özellikle ülkenin kuzeydoğusunda yer alan Kolima ve Yana-İndigirka ovalarında çok sayıda küçük göl yer almaktadır. Bu ovalarda yer alan Bustah, Labinkir, Mogotoevo, Nerpiçie ve Nedjeli gölleri, Yakutistan’ın en büyük göllerine örnek gösterilebilir. Cumhuriyet topraklarında yer alan en büyük alanlı baraj gölleri ise Vilyüy ırmağı üzerindeki Vilyüysk ile Kolima ırmağı üzerindeki Kolimsk baraj gölleridir.
Rusya topraklarının beşte birini kaplayan Yakutistan coğrafi olarak üç farklı zaman dilimi boyunca yayılmaktadır: I. Yakutistan Zaman Dilimi (YAKT), 2. Vladivostok Zaman Dilimi (VLAT), 3. Magadan Zaman Dilimidir (MAGT).
Yakutistan’da etnik Ruslar (%41,1) ile etnik Yakutlar’ın (%45,5) oranı neredeyse eşittir. Sovyet nüfus ve iktisadi planlamalar ve yoğun göçler sonucunda bu cumhuriyet hem Ruslaştırılmış ve Slavlaştırılmış, hem de kültürel yapı olarak yozlaştırılmış ve Hıristiyan’ laştırılmıştır. Bugün Yakutların kendi ülkelerinde ulusal nüfusun %50’sini dahi oluşturamamaları ve kendi cumhuriyetlerinde etnik üstünlüklerini sergileyememeleri SSCB politikaların kaçınılmaz bir mirasıdır. Yakutlar veya Yakutça adıyla Sahalar, Sibirya’nın kuzeydoğusunda yaşayan Türk halkıdırlar. Yakut Türkçesi veya Saha Türkçesi, Türk lehçelerinin kuzey öbeğine bağlı bir dildir. Bugün Rusya federasyonu sınırları içinde 500 000’den fazla kişi bu dili konuşmaktadır. Bundan dolayı Yakutlar Sibirya’nın en kalabalık milletlerin başında gelir. Yakutistan dışında Yakut etnosunun ve Saha Türkçesinin yaygın olduğu idari birimler arasında Buryat Cumhuriyeti, Taymir, Evenki, Koryak ve Çukotka Milli Bölgeleri, İrkutsk, Amursk, Çita, Sahalin ve Magadan oblastları yer almaktadır.
XVII yüzyılın başında bugünkü Yakutistan toprakları Ruslar tarafından işgal edilmeye başlandı. Planlı bir asimilasyon politikası sonucunda yerli milletlerin yavaş yavaş Ruslaştırılmaya ve Ortodokslaştırılmaya çalışıldı. Yakutistan topraklarının tamamı 1620–1650 döneminde Ruslar tarafından işgal edildi. 1632 yılında Yakutsk kentinin, 1634 yılında Vilyüysk kentinin ve 1644 yılında Srednokolimsk kentinin kurulması bu işgali kolaylaştırdı.
XVIII yüzyılda Yakutistan’da yaşayan Sahalar, Evenkiler, Yukagirler, Dolganlar, Evenler gibi yerli halklarının büyük bir bölümü Hristiyanlaştırıldı. Rusya İmparatorluğu’nun çarlık döneminde Yakutistan sosyal-demokratların, komünistlerin, isyancıların ve siyasi muhaliflerin haps edildiği sürgün yeriydi. SSCB’nin kurulması ve 2 Nisan 1922 tarihinde Yakutistan’ın Sovyet Cumhuriyeti olarak ilân edilmesi ile ülkede sosyalist dönem başlamış oldu. SSCB döneminde Ruslar, Ukraynalılar ve Beyaz Ruslar gibi Slav toplulukları Yakutistan’a yerleştirilmeye ve bu ülkenin etnik yapısı göç politikaları sonucunda bilinçli olarak değiştirilmeye başlandı. Saha Cumhuriyeti’nde yaygınlaşan karma evlilikler ve dış göçler, Ruslaştırma politikalarını, Ortodokslaştırmayı ve etno-kültürel asimilasyonu daha da hızlandırdı. Bu nedenle bugün cumhuriyetin etnik yapısına baktığımızda Slav milletlerinin (Rus, Ukraynalı, Beyaz Rus vd.) %46’lık bir paya sahip iken yerli Sibirya milletlerinin (Dolgan, Even, Evenki, Buryat, Yukagir vd.) sadece %4’lük bir orana sahip olmaları beklenen bir sonuçtur.
Yakutistan’ın etnik yapısında Yakutlar ve Ruslar Cumhuriyet nüfusunun %86’sını oluşturmaktadırlar. 1970 yılında Ruslar (%47) Yakutlar’dan daha büyük bir paya sahip iken 2002 yılındaki son nüfus sayımında Ruslar %41’e kadar gerilerken, Yakutların oranı da %46’ya kadar yükselmiştir. 2010 yılından sonra Yakutlar’ın Cumhuriyet nüfusu içindeki oranı %50’yi aşması beklenirken, Rus etnosunun sayısal küçülmesi devam edeceği öngörülmektedir. Yakutlar ve Ruslardan sonra ülkedeki en kalabalık etnosları Ukraynalılar, Evenkiler, Evenler, Tatarlar ve Buryatlar oluşturmaktadırlar. Kendi anavatanlarına göç etmeleri sonucunda özellikle 1989-2002 döneminde hem Ukraynalı hem de Beyaz Ruslarda neredeyse yarı yarıya bir azalma gözlenmektedir. Bu dönemde Ukraynalıların oranı %7,0’den %3,65’e ve Beyaz Ruslar’ın oranı da %0,90’dan %0,45’e azalmıştır.
Sibirya özellikle Saha, buz ya da donmuş toprakta korunmuş olan Pleistosen Çağ döneminden kalan tarih öncesi canlıların kalıntılarını içerdiği için paleontolojik öneme sahiptir. Ymyakhtakh kültürü (M.Ö 2200-1300 civarı) çok geniş bir ufka sahip olan Sibirya'nın geç neolitik bir kültürüdür, kökenleri ise Lena nehri havzasındaki Saha'dadır oradan hem doğuya hem de batıya yayılmıştır.
Türki Saha halkı ya da bilinen diğer adıyla Yakutların bölgeye en erken 9.yüzyılda en geç ise 16.yüzyılda yerleşmiş oldukları düşünülür ancak bölgeye göçlerin olduğu da kuvvetle muhtemeldir. Moğol gruplarından birisi olan Buryatların baskısı nedeniyle kuzeye doğru Baykal gölünün çevresinden Orta Lenaya doğru göç etmişlerdir. Avcılıkla ya da ren geyiği otlatmacılığı ile uğraşan küçük popülasyonlar orta Asya'nın pastoral ekonomisine katkı sağlamışlardır.
Rusya çarlığı, Sibir Hanlığını yenilgiye uğrattıktan sonra doğuya doğru hareket ederek 17.yüzyılda bölgeyi topraklarına katmaya başlamıştır. Khangalassky Saha kralı Tygyn kuzeydoğu Asya'daki yerli isyancılara karşı birlikte savaşmayı içeren bir askeri pakt karşılığında Rusların yerleşmesi için toprak vermiştir. Ancak Megino-Khangalassky Saka Kralı Kull, ilk tahta perdenin inşasına izin vererek bir Saha komplosu başlatmıştır. Ağustos 1638'de Moskova hükûmeti, Pyotr Beketov tarafından 1632'de kurulmuş olan Yakutsk şehrinin gelecekteki halini Lensky Ostrog idari merkezi ile yeni bir idari birim kurarak şekillendirmiştir.
Öte yandan Rus yerleşimcilerin İndigirka deltasındaki uzak Russkoye Ust'ye varışının 17.yüzyıla dayandığına inanılır. Sibirya valiliği 1708'de Rus imparatorluğunun bir parçası olarak kurulmuştur. Rus yerleşimciler 18.yüzyılda belirli Saha geleneklerini benimseyen ve genellikle Yakutyane ya da Lena erken yerleşimciler olarak anılan bir topluluk oluşturmaya başladılar. Ancak 20.yüzyıldan itibaren, sonraki yerleşimcilerin kitlesel akını onları Rus ana akımı içerisinde asimile etmiştir.
1782 deki yönetim reformu ile Irkutsk valiliği kurulmuştur. 1805'te ise Yakutsk Oblastı Irkutsk valiliğinden ayrıldı. 19.yüzyılda Yakutsk Oblastı, Okhotsk olarak bilinen ve ele geçirilen Uzak Doğu (pasifik) bölgeleri de dâhil olmak üzere Rus İmparatorluğunun en doğudaki bölgesi olarak belirtilmiştir. 1856'da Primorskaya Oblast'ının kurulmasıyla Pasifik'teki Rus bölgeleri Saha'dan ayrılmıştır.
Ruslar tarımı Lena nehri çevresinde kurmuşlardır. 19.yüzyılın ikinci yarısında Saha'ya sürgüne gönderilen dini grupların üyeleri buğday, yulaf, patates yetiştirmeye başlamışlardır. Kürk ticareti ise nakit ekonominin temellerini atmıştır. 19.yüzyılın sonunda, Sovyet Döneminin başında endüstri ve ticaret gelişmeye başlamıştır. Bu dönem aynı zamanda jeolojik araştırmaların, madenciliğin ve yerel kurşun üretiminin de başladığı dönemdir. İlk buharlı gemiler ve mavnalar bölgeye gelmiştir.
Saha'nın uzaklığı Sibirya'nın geri kalanıyla karşılaştırıldığında bile, onu hem Çarlık hükûmetleri için hem de komünist hükûmetleri için tercih edilen bir sürgün yeri yapmıştır. Çarlık döneminde sürgün edilen ünlü kişiler arasında demokratik yazar Nikolay Chernyshevsky, Vasily Pozdnyakov tarafından Tolstoy'a hikâyesi anlatılan Doukhobor vicdani retçileri, Arktik deneyimleriyle alakalı ilginç bir rapor bırakan sosyalist devrimci ve yazar Vladimir Zenzinov ve Saha halkıyla alakalı etnografik araştırmalara öncülük eden Polonyalı sosyalist aktivist Waclaw Sieroszewski de vardır.
Saha ulusal hareketi ilk kez 1905 devrimi sırasında meydana gelmiştir. Saha Birliği, Rus sömürgeciliğinin politikalarını ve etkilerini eleştiren ve devlet dumasında temsil hakkı talep eden Saha avukatı ve belediye meclisi üyesi olan Vasily Nikiforov'un liderliğinde kurulmuştur. Yakut Birliği Yakutsk belediye meclisini geri çekmek için harekete geçti ve kırsal kesimden binlerce Saha katıldı lakin 1906'da liderlerin tutuklanmasıyla hareket fiyaskoyla sonuçlandı. Ancak yine de dumadaki temsil talepleri olumlu karşılandı. Saha, Rus iç savaşının son aşaması olan Yakut isyanına ev sahipliği yapmıştır. Yakutsk şehri de dâhil olmak üzere bölgenin doğu kısmı Beyaz Ruslar tarafından kontrol edilmesine rağmen 27 Nisan 1922'de eski Yakutsk Oblastı, Yakut ASSR ilan edilmiştir.
Erken Sovyet dönemi Platon Oyunsky gibi adamların kendi eserlerini bestelemenin yanı sıra geleneksel sözlü ve doğaçlama Olonkho'yu yazdıkları için Saha edebiyatının gelişmesine tanıklık etmişlerdir. Ancak Oyunsky gibi birçok öncü, Stalin döneminde yaşanan Büyük Tasfiye'de (temizlik, siyasi baskı) hayatını kaybetmiştir. Kolektifleşme yaşayan hane halkı sayısının 1929'da %3.6 dan 1932'de %41.7 ye çıkmasıyla Saha 1929 ve 1934 yılları arasında önemli bir kolektifleşme yaşamıştır. Ancak Saha'nın sert şekilde etkilendiği politikalar sonucunda 1926'da 240.500 olan nüfus 1959 nüfus sayımında 236.700'e kadar düşmüştür.
Sovyet döneminde Saha'nın demografik yapısı diğer grupların yanı sıra etnik Ruslar ve Ukraynalıların bölgeye, özellikle Yakutsk ve endüstriyel güney bölgesine, kitlesel olarak yerleştirilmesiyle çok büyük ölçüde değişmiştir. Önceden Yakutsk bile temel olarak Saha Türkleri'nden oluşmaktaydı ve Saha dili konuşulmaktaydı. Ruslaştırma politikasının bitmesiyle (Korenizatsiya) Saha dilinin kullanımı öncelikli olarak Rusça konuşan Yakutsk gibi kentsel alanlarda kısıtlanmıştır. 1992'de Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Saha, Rusya Federasyonunun yetki alanı altında Saha (Yakutistan) Cumhuriyeti olarak Moskova'da tanınmıştır.
Saha (Yakutistan) da (2010) etnik yapı; Sahalar (%49,9), Ruslar (%37,8), Evenkiler (%2,2), Ukraynalılar (%2,2), Evenler (%1,6), Tatarlar (%0,9), Buryatlar (%0,8), Kırgızlar (%0,5). Saha Türkleri ülkede çoğunluktadır (475.085). Ülkedeki her iki kişiden birisi Türk kökenlidir. Ayrıca Yakutistan'da yaşayan bunlardan başka; Dolganlar, Yukagirler, Çukçiler, gibi küçük halklar da vardır.
Son 10 yılda Yakutistan’ın eğitim ve sosyo-kültürel yapısında gözle görünen bir canlanma gözlenmektedir. Yeni okullar, hastaneler, kültür sarayları, sinemalar, hoteller, bilim merkezleri ve üniversiteler açılmaktadır. Yakutistan nüfusunun azalmasına rağmen 1990-2005 döneminde ülkedeki orta öğretim öğrenci sayısı 10.500’den 17.400’e, üniversite öğrencisi sayısı ise 8 000’den 46 800’e yükselmiştir. Aynı dönemde 10.000 kişiye düşen doktor sayısı 43,8’den 49,6’ya yükselmiş, fabrika ve şirket sayıları ise 2.820’den 25.856’ya yükselmiştir. Bu genç cumhuriyette bazı sosyo-ekonomik sorunlara rağmen istikrarlı büyümenin ve olumlu iktisadi gelişmenin önümüzdeki dönemde de sürdürülmesi beklenmektedir. Yakutistan içinde Yakutsk Devlet Üniversitesi bulunmaktadır. Ülkedeki tek üniversite burasıdır ve Rusça eğitim verilmektedir.
Yakutistan ekonomisi madencilik, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık, sanayi ve enerji üretimine dayanır. Hem yer altı, hem de yer üstü kaynakları bakımından Rusya’nın en şanslı cumhuriyeti olan Yakutistan zengin kömür, petrol, altın, elmas, doğal gaz, kalay, gümüş ve kurşun rezervlerine sahiptir. Her ne kadar Yakutistan Rusya’nın bir parçası olsa da 1992 yılından beri maden, enerji ve diğer kaynakların araştırılması, çıkarılması, kullanımı ve ticareti Yakutistan Cumhuriyetine bırakılmıştır.. Rusya’da üretilen elmasın %90’ını ve altının %24’ünü Yakutistan’da elde edilmektedir. “ALROSA” şirketi dünyanın ikinci en büyük elmas satışını gerçekleştiren kurumudur. İndigirka, Yana ve Kolima havzaları ile Aldan, Kular ve Omoloy yörelerinde altın çıkarılmaktadır. Aldan ve Kolima- İndigirka yatakları Rusya’nın en zengin altın rezervlerine sahip yatakların başında gelir. Mirniy, Polyarniy, Udaçnoe, Ayhal ve Olenok yörelerinde ise elmas çıkarılmaktadır. Sadece Yakutistan topraklarından elde edilen elmas ürünlerinin ihracatından Rusya’nın yıllık ortalama kazancı 1,5 milyar doları aşmaktadır. Güney Yakutistan’da yer alan Aldan demir havzası Uzakdoğu Bölgesinin en zengin rezervlerine sahip demir havzalarından biridir. Bu havza içinde yer alan başlıca demir yatakları Taejnoe, Pionerskoe, Sivaglinskoe dir.
Yakutistan çok zengin linyit ve taş kömürü rezervlerine sahiptir. Lena, Kolima ve İndigirka vadilerinde kömür çıkarılmaktadır. Merkezi ve Güney Yakutistan’da yer alıp, Lena, Aldan ve Vilyüy havzalarını kapsayan ve toplam alanı 300.000 km2 ’yi aşan Lena kömür havzası 2.100 milyar tonluk rezervi ile sadece Rusya’nın değil, aynı zamanda Asya kıtasının da en büyük ve en zengin kömür üretim havzalarından biridir. Ülkede 1990 yılında gerçekleştirilen 16,9 milyon tonluk kömür üretimi, 2005 yılında 11,2 milyon tona düşmüştür..
Aynı dönemde Yakutistan’da elde edilen doğal gaz üretimi 1,4 milyar m3 ’ten 1,6 m3 ’e yükselirken, işlenmiş petrol üretimi de 68.200 tondan 71.400 tona yükselmiştir. Bugün Yakutistan’da işletilmekte olan petro-gaz havzaların sayısı 18’dir. Önümüzdeki yıllarda Talakan ve Sredno-Botyobin petrol yatakları da işletilmeye açılması beklenmektedir. Özetle, XXI yüzyılda Yakutistan’ın bir enerji devi olarak büyümeye devam etmesi beklenmektedir.
Yakutistan’da gelişmiş başlıca sanayi kolları şunlardır: orman ve kâğıt sanayi, gıda, çimento, tekstil, ayakkabı ve deri sanayi, konserve, makina, inşaat malzemeleri ve elektro-enerji sanayisi, petro-gaz, altın ve elmas işleme sanayisi. Yakutsk, Nerüngi, Mirniy, Aldan, Udaçniy, Pokrovsk, Ayhal, Deputatskiy, Sangar, Çulman ve Ust-Nera ülkenin başlıca endüstri merkezleridir. Maden ve enerji kaynaklarına dayalı sanayi kolları son yarım yüzyılda hızlı bir gelişme göstermektedirler. Fakat Post-Sovyet dönemindeki ekonomik bunalımın hala sağlıklı atlatılmadığı ve birçok sanayi sektöründe kapasite ve üretim gerilemesi yaşandığı kolaylıkla anlaşılmaktadır.
Merkezi Yakutistan İktisadi Bölgesi; Adından da anlaşıldığı gibi Merkezi Yakutistan İktisadi Bölgesi, cumhuriyetin merkezi bölgesinde yer alıp, Lena havzasının orta kesimlerini kapsamaktadır. Yakutistan’ın en önemli endüstri merkezleri bu bölgede yer aldığı gibi en işlek tarım sahaları da bu bölgede yer almaktadır. Bu iktisadi bölgenin merkezini Yakutsk sanayi bölgesi oluşturmaktadır. Başkent Yakutsk ve onun yakınında yer alan Pokrovsk (asfalt ve inşaat sanayileri), Mohsogolloh (çimento sanayisi), Bestyah (inşaat sanayisi), Jatay (gemi onarım sanayi), Kangalası (maden sanayisi), Marha gibi endüstri merkezleri bu bölgenin başlıca iktisadi merkezlerini oluşturmaktadırlar. Önümüzdeki yıllarda Yakutsk kentinin kuzeyinde ikinci bir sanayi bölgesinin oluşması beklenmektedir. Ülkenin can damarını oluşturan Merkezi Yakutistan İktisadi Bölgesi hem fabrika ve tesis yoğunluğu, hem de yerleşme ve nüfus yoğunluğu bakımından cumhuriyetin ekonomik ve sosyo-kültürel merkezini oluşturmaktadır.
Batı Yakutistan İktisadi Bölgesi; Lena vadisinin yukarı kesimleri (Lensk-Vitim yöresi); Vilyüy havzasının orta ve yukarı kesimleri (Vilyüysk – Çernişevskiy - Mirniy yöresi); ülkenin kuzeybatısında yer alan Kuzey Kutup Dairesi üzerindeki Ayhal-Udaçniy yöresi Batı Yakutistan İktisadi Bölgesi’nin üç önemli sanayi bölgesini oluşturmaktadırlar. Madencilik ve özellikle elmas çıkarımı bu iktisadi bölgenin en öncelikli gelir kaynağını oluşturmaktadır. Elmas çıkarımının merkezi konumundaki Mirniy kentinde “Yakut-elmas” şirketinin yönetim merkezi yer almakta, ayrıca kentte makine onarım, gıda ve inşaat sanayi tesisleri de yer almaktadır. Vilyüysk kentinde orman, demir-çelik ve inşaat sanayileri gelişmiş, Udaçniy kentinde ise elmas çıkarımı ve işletilmesi gelişmiştir. Lena vadisinde yer alan Lensk kenti ise hem önemli bir nehir liman görevi üstlenmekte, hem de gıda, inşaat ve orman sanayi tesisleri ile Batı Yakutistan’ın en önemli endüstri merkezlerinden biridir. Mahtuysk ve Vilyüysk hidroelektrik santralleri bu iktisadi bölgenin elektrik ihtiyaçlarını fazlasıyla karşılamaktadırlar. Özetle orman ürünleri sanayi tesisleri ve elmas işletmeciliği bu iktisadi bölgenin en önemli iki endüstri kolunu oluşturmaktadırlar.
Doğu Yakutistan İktisadi Bölgesi; Aldan, Omoloy, Yana, Hroma ve İndigirka havzalarını kapsayan Doğu Yakutistan İktisadi Bölgesi ülkenin en sert iklim koşullarına sahip, en seyrek nüfuslu bölgesidir. Volfram, altın ve kalay çıkarımının yaygın olduğu bölge çok zengin maden rezervlerine sahip olduğundan dolayı bu iktisadi bölgede maden işleme sanayi kolları çok gelişmiştir. Verhoyansk, Ece-Haya, Tomtor ve Batagay yerleşmelerini kapsayan yörede Yana sanayi bölgesi şekillenmektedir. Kular-Omoloy yöresi altın madencilik yöresi olarak gelişmiştir. Güney-Kuzey istikametinde akıp Kuzey Buz Okyanusu’na sularını boşaltan Yana ve İndigirka gibi nehirler bölgenin başlıca ulaşım eksenini oluşturmaktadırlar. Başkent ve merkezi Yakutistan ile sağlıklı kara ve demiryolu ulaşım bağlantısının olmaması, bölgedeki akarsuları ulaşım için tek alternatif olmaya zorlamıştır. Yakın bir gelecekte Handiga-Ece-Hanaya-Kuyga kara yolunun hizmete açılması beklenmektedir. Brindakit-Yugorenok-Eldikan yöresinde çok zengin altın, volfram, bakır ve daha birçok maden çıkarılmakta ve işletilmektedir. Bu nedenle Aldan havzasının yukarı kesimlerini kapsayan bu yöre maden sanayi merkezi olarak gelişmeye devam edecektir.
Güney Yakutistan İktisadi Bölgesi; Aldan platosunda yer alan Güney Yakutistan İktisadi Bölgesi Nerüngi, Aldan ve Tommot gibi kentleri kapsamaktadır. Tinda-Berkakit demiryolunun hizmete girmesiyle bu bölge Baykalo-Amur Demiryolu (BAM) güzergahının uzantısı olmuş ve Rusya’nın diğer bölgeleri ile kolayca ulaşım ve ticaret ilişkilerini geliştirmiştir. Bölge çok zengin demir, kömür, altın, mika ve fosfat rezervlerine sahiptir. Güney Yakutistan kömür havzasının ve zengin altın yataklarının bu bölgede yer alması bu bölgenin ekonomik gelişimini madencilik yönünde şekillendirmiştir. Aldan kenti ve çevresinde mika ve altın çıkarımı yapılmaktadır. Kentte metal, orman ürünleri ve bazı inşaat sanayileri gelişmiştir. Tommot kentinde kâğıt, selüloz, orman ve inşaat sanayileri faaliyet gösterirken, Nerüngi kentinde maden işleme, makine ve gıda endüstrisine ait bazı tesisler faaliyet göstermektedir. Bölgede yer alan Nerüngi Termik Santrali ile elektrik ihtiyaçlarının büyük bir bölümü karşılanmaktadır. Nerüngi-Aldan-Yakutsk karayolu ile bölge merkezi Yakutistan’a bağlanmaktadır.
Yakutistan’da bitkisel üretim gelişmemiş olmasına rağmen, ren geyiği, at ve bazı büyükbaş hayvanlar yetiştirilir. Samur, tilki, ayı, arktik tavşan, beyaz sincap kürkü için avlanan hayvanların başında gelir. Bu nedenle ülkede hem avcılık ve kürkçülük, hem de balıkçılık ve dericilik gelişmiştir. Yakutistan’da yetiştirilen tarımsal ürünlerin başında arpa, buğday, patates, soğan ve bazı sebzeler gelir. Sert iklim koşulları, düşük sıcaklık değerleri ve kısa vejetasyon dönemi ülkede bitkisel üretim faaliyetlerin gelişmesini engellemiştir. Olumsuz doğal koşullarından dolayı ülke topraklarının sadece %0,5’i ekili-dikili arazilere ayrılmıştır. Çayır ve meraların alanı ise ülke yüzölçümünün %26’sını oluşturmaktadır. Bu çayır ve meralarda genelde ren geyiği besiciliği yapılmaktadır.
Havayolu ulaşımı, deniz ve nehir taşımacılığı Yakutistan’ın en gelişmiş ulaşım kollarıdır. Lena, Aldan, Viyüy, Yana, Kolima ve İndigirka en yoğun akarsu ulaşımının yapıldığı nehirlerdir. Cumhuriyet sınırları içinde 32 havaalanı hava ulaşımına hizmet vermektedir. Fakat kuşkusuz suyolu taşımacılığı ülkede en gelişmiş ve en yaygın ulaşım koludur. Rusya’da 1930 yılından beri Kuzey Deniz Ulaşım Yolu (Severniy Morskoy Put) çalışmakta ve ülkenin Atlas Okyanusu limanları ile Kuzey Buz ve Büyük Okyanus kıyısındaki limanlarını birbirine bağlayarak hem ticaret hem de ulaşım ve taşımacılık açısından büyük rol üstlenmiştir. İşte bu Kuzey Deniz ulaşım yolunun bir bölümü Yakutistan’ı da içine alarak Tiksi ve Çerskiy limanlarını da kapsamaktadır. Nijneyansk, Çokurdah ve Nijnekolimsk Yakutistan’ın diğer limanlarıdır.
Saha Cumhuriyeti Türk Devletleri Teşkilatı ve Türk Kültür ve Sanat Ortak İdaresi gibi kuruluşlara üye olarak bağımsız Türk devletleriyle yakın kültürel, siyasi ve ekonomik ilişkileri teşvik etmektedir.
Yakutistan nüfusunun dinsel yapısı büyük bir renklilik ve değişkenlik gösterir. Cumhuriyet nüfusunun %66’sı Hıristiyan (Ortodoks Hıristiyanlar çoğunlukta), %23’ü Şamanizm ve yerel dinsel inançlara inanmakta, %1’i Budist, %1’i Müslüman ve %6’sı ateisttir. Sovyet döneminde yapılan Ruslaştırma ve Ortodokslaştırma politikaları sonucunda Yakutlar, Evenkiler, Çıkçier ve Evenler gibi yerli milletlerin bir bölümü asimile edilerek etnik ve dinsel aidiyetleri değiştirilmiştir.
Rus imparatorluğundan önce yerel halkın çoğunluğu eski Türk Halklara benzer şekilde Tengrici idi. Ancak Rus imparatorluğunun egemenliğindeyken, yerel halkın Rus Ortodoks kilisesine yönelmesi ve Ortodoks Hristiyan isimleri almaları istendiyse de pratikte genel olarak halk geleneksel inançlarını sürdürdüler. Sovyet döneminde ise birçok Şaman arkasında halef bırakmadan öldü. Saha Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı bilgi merkezine göre cumhuriyetin dini demografisi şu şekildedir: Ortodoks: 44.9%, Şamanizm: 26.2%, Dinsiz: 23.0%, Yeni dinî hareketler: 2.4%, İslam: 1.2%, Budizm: 1.0%, Protestanlık: 0.9%, Katolik: 0.4%.
2012 yılında yapılan bir ankete göre Saha nüfusunun %37,8'i Rus Ortodoks Kilisesine,%13'ü Tengriciliğe ya da Saha Şamanizmine,%2'si İslam'a, %1'i Protestanlığa,%0.4'ü Tibet Budizmine bağlıdır. %1 i ise bağımsız Hristiyanlardan oluşmaktadır. Ayrıca nüfusun %26'sı kendini ateist olarak görürken, %17'si ruhani ama dindar olmadıklarını ifade etmektedirler. %1.8'i ise diğer dinlerin takipçisidir.
KAYNAKLAR:
https://tr.wikipedia.org/wiki/Yakutistan
https://www.turkbirkon.com/yakutistan/
https://arastirmax.com/tr/system/files/dergiler/481/makaleler/1/21/arastirmax-saha-yakut-cumhuriyeti-cografi-kimlik-analizi-denemesi.pdf
Cem Cüneyd Canan