Cem Cüneyd Canan

KIZILELMA "HEDEF TURAN" AMA NASIL? (XLI) (VII)

18 Eylül 2024

1919 – ORENBURG, Ural ve Orsk’la birlikte İç Savaş’ın kaderini tayin eden kilit cephe konumunda idi. Beyaz Ordu’nun önemli kısmını oluşturan Rus Kazakları bu şehirde konuşlandığı gibi Başkurt Hükûmeti ile Alaş Orda Batı Bölümü’nün merkezi de burada idi. Çok kanlı çarpışmaların meydana geldiği ORENBURG cephesinin Kızılların eline geçmesinin Beyazlar için olduğu kadar millî hükûmetler için de son derece olumsuz neticeler doğuracağı muhakkaktı. Ayrıca Kazak ve Başkurt temsilcileri, burada üstün duruma geçecek Sovyet yönetiminin kendileriyle müzakereye yanaşmayacağı, bunun da millî hükûmetler için felaket olabileceği kanaatinde idiler. Bu düşünceyle Sovyetlerle müzakere noktasına gelen Kazak ve Başkurt hükûmet temsilcilerinin öngörülerinde ne denli haklı olduklarını, 1919 yılı Ocak ayında Ural cephesindeki gelişmeler gösterdi. 1918 Ekim’inde karşı hücuma geçen ve Orta İdil bölgesini Beyazlardan temizleyen Kızıl Ordu, Ocak ayında Ural cephesinde de üstünlüğü ele geçirdi. 22 Ocak 1919’da Rus Kazak birliklerinin merkezi ORENBURG, iki gün sonra da Ural (Oral) işgal edildi. Hemen ardından bu bölgede Beyazların elinde kalan tek cephe durumundaki Orsk kuşatıldı. Her iki taraf için de hayatî önem taşıyan bu gelişme ile Beyaz Rusların önemli merkezlerinden olan Ural bölgesi Rus Kazaklarından temizlenirken, Rusya ile Türkistan’ı birbirine bağlayan demiryolunun kontrolü de Sovyetlere geçmiş oldu. Bu arada 23 Ocak 1919’da Müttefiklerin (İngiliz, Fransız, Amerikan), Rusya’daki Bolşevik Hükûmetini tanıdıklarını ilan etmeleri ve bundan böyle Rusya’nın iç işlerine karışmayacaklarına dair söz verip, 15 Şubat’ta İstanbul’daki Prens Adalarında Bolşeviklerle görüşmeye hazır olduklarını beyan etmeleri, Sovyetlerin elini iyice güçlendirdi.

1919 - Beyaz ittifakı dağıtan ve millî hükûmetleri düşman bilip mücadele verdikleri Sovyetlere katılmaya mecbur eden, ifade edildiği gibi Kolçak’ın onlara karşı düşmanca tutumuydu. Kolçak böyle davranmakla sadece karşı olduğu mevcut yapıları yok etmekle kalmıyor, aynı zamanda Beyaz ittifakı dağıtarak kendi sonunu da hazırlamış oluyordu. Zira Sibirya’da yönetimi ele geçirmesinin üzerinden çok geçmeden cephelerden gelen kötü haberler birbirini izlemeye başladı. 1 Temmuz’da Perm’den, 13 Temmuz’da Zlatoust’dan, 14 Temmuz’da Yekaterinburg’dan Kolçak kuvvetleri kovuldu. Ural ve ORENBURG’u geri almak için başlatılan ve Haziran -Temmuz ayları boyunca devam eden saldırılar da hezimetle sonuçlanınca, Kolçak birlikleri güneyde Türkistan, doğuda Sibirya istikametinde geri çekilmeye başladı. Türkistan istikametinde çekilen birlikler, o sırada yeniden yapılandırılan Kızıl Ordu’nun Türkistan cephesi komutanı M. Frunze tarafından 1919 Eylül’ünde dağıtıldı. Aynı dönemde Yedisu’da da Beyazlar mağlup edildi.

1919 - Takip eden süreçte mücadele devam etse de, artık Kızılların durdurulması zordu. 300 bin kişilik Kolçak ordusunun önemli bir kısmı silâhlarıyla birlikte teslim olmuştu. Bu durumda, tek başına mücadele verecek gücü bulunmayan ve ancak Beyaz Rusların yanında varlığı bir mana ifade eden Alaş Orda için Sovyetlere katılmaktan başka bir çare kalmadı. Neticede, genel af çağrılarının da rahatlığıyla, 10 Aralık 1919’da Alaş Orda adına bir heyet Sovyetlerin Türkistan cephesi komutanı M. Frunze ile görüşmek üzere ORENBURG’a gönderildi. Burada yapılan görüşmede, Alaş Orda’nın Beyaz Ordu ile bütün münasebetlerini keserek askerlerini dağıtması ve silâhlarını da Sovyetlere teslim etmesi hususunda anlaşmaya varıldı. Anlaşmadan altı gün sonra 16 Aralık’ta 300-400 kişilik bir Alaş Orda birliği “Kızıl Komünler” adıyla yeniden oluşturuldu. Bundan dört gün sonra 20 Aralık’ta da Alaş Orda Batı Bölümü, milis kuvvetlerinin Ural’da Beyazlara karşı Kızılların yanında savaşmasını esas alan bir karar aldı.

1919 - Yılında Huseyniye Medresesi Öğretmen Enstitüsüne dönüştürüldü. 1920 yılında, başkenti ORENBURG olan Kazak Özerk Cumhuriyeti’nin ilan edilmesiyle enstitü, Tatar, Başkırt, Kazak ve Doğu dilleri olmak üzere dört ayrı halk eğitim enstitüsüne ayrıldı. Rusya’daki modern tarih dönemi, dini eğitimin aktif bir şekilde canlanması, dönüşümü ve gelişimi müşahede edilmektedir. Bu eğilim, İslâm’ın daha derin tarihsel köklerine sahip olduğu ve yerel halk için geleneksel bir din olduğu bölgelerde daha belirgindir. Bu bölgeler arasında önemli sayıda Türk uyruklu nüfusun yaşadığı ORENBURG bölgesi sayılabilir.

1920 - XX. yüzyılda Çarlık Rusyası’nın yaşadığı değişimler ORENBURG Neplüyev Kadet Korpus’u da etkilemiştir. Yüzyılın başlarında ortaya çıkan fikir hareketleriyle meşgul olan halkın mevcut yönetime karşı ayaklanması devleti zor durumda bırakmıştır. Bu meseleler Rusya’nın bütün gündemini işgal etmiş; bu yüzden askerî eğitim veren kurumlarla ilgilenilememiştir. 1917 yılına gelene kadar okul, askerî eğitim veren bir kurum hüviyetinden sıyrılarak sivil bir eğitim kurumu izlenimi vermiştir. Eğitimler aksamış, eğitmen, memur ve öğrenci sayısında ciddi azalmalar görülmüştür.

Rusya’da gerçekleşen bu ayaklanmalar rejimi değiştirecek boyutlara gelmiştir. Devletin hemen hemen her tarafında çarlığı boykot eden gösteriler düzenlenmiş ve gün geçtikçe propaganda yapan kişi sayısı artmıştır. 1917’de diğer bölgelere kıyasla gittikçe büyüyen bu ayaklanmalar karşısında, ORENBURG’un etkilendiği görülmemiştir.1917 yılının Kasım ayı ortalarına kadar Kazak birliğinin Atamanı Dutov, okulu himayesinde tutabilmiş ve tarafsızlığını koruyabilmiştir. Ancak aynı yılın Aralık ayında Kızıl Ordu, Buzuluk tarafından ORENBURG’a girmeye başlamıştır. Askerî gönüllüler ve Kazak birlikleri hem okulu hem bölgeyi korumaya çalışmış; fakat başarısız olmuştur. Bu sebeple okulun güçlendirilmesi için birtakım faaliyetler yapılmıştır. 17 Aralık 1917 tarihinde, bölge dışında bulunan ORENBURG kurmayları okula dönüş yapmıştır. Öncekilerden farklı olarak Neplüyev Kadet Korpus’ta, 2. Petersburg Korpus’tan gelen küçük birlikler, Yaroslavlar, Arakçeyevtsevler ve Simbirtsevler görülmektedir. Böylece okulun personel ve öğrenci sayısında da ciddi farklılıklar olmuştur. Bolşevik taraftarlarının ülkeyi dört bir taraftan sarması, ORENBURG Neplüyev Kadet Korpus yöneticilerinin, kurmaylarının ve öğrencilerinin çarlığa bağlılıklarını etkilememiştir. Bu sebeple devleti zor durumda bırakan Bolşeviklere karşı silahlanmışlardır. Bu mücadeleler esnasında büyük çatışmalar gerçekleştirilmiş ve okula mensup bazı öğrenci ve yöneticiler hayatlarını kaybetmiştir. Ölenler için büyük bir cenaze merasimi gerçekleştirilmiştir. Bu olay okullu yönetici ve öğrencileri daha da kenetlemiştir.15 Ocak 1918 tarihinde okulun 1889 mezunlarından olan Hrustalev ve Miller okul yönetimine getirilmiştir. Aynı gün ORENBURG Neplüyev Kadet Korpus, ORENBURG şehri boyunca son bir kez geçit töreni yapmış ve ardından Bolşeviklerin baskısını arttırdığı bu bölgeden ayrılmıştır. Kargala İstasyonu’nda Dutov’un emrindeki birliklerle karşılaşılmış ve ardından Bolşevik yanlılarıyla çatışmalara girilmiştir. Çatışmalar bittikten sonra hayatta kalanların bir bölümü Dutov’un emrinde kalmış; diğerleri ise ORENBURG ’a geri dönmüştür. Bolşeviklerin bölgede tam olarak hâkimiyeti sağlamasının ardından okulun adı ‘1. ORENBURG İşçi Okulu’ olarak değiştirilmiş ve Fransız dili uzmanı Arman Petroviç Gra, okula müdür olarak atanmıştır. Kısa bir dönem sonra 1919 yılının sonlarında okul İrkutsk’a nakledilmiştir. Ocak 1920’de Sovyet idaresi kurulduktan sonra da ‘. İrkutsk İşçi Okulu’ adını almış ve ORENBURG Neplüyev Kadet Korpus’un tüm faaliyetlerine son verilmiştir. Böylece kurulduğu 1825 yılından kapatıldığı 1920 yılına kadar yaklaşık 100 yıl eğitim veren bu okul Çarlık Rusya gibi tarihin tozlu sayfalarında yerini almıştır.

1930 – ORENBURG ’un en önemli camisi, (Kervansaray) 1930’da kapatıldı 2 yıl sonra binası Başkırt Pedagoji Koleji öğrencilerinin kalmaları için pansiyona dönüştürüldü ve ardından Başkırt Pedagoji Enstitüsü kulübüne dönüştürüldü. İkinci Dünya Savaşı sırasında, buraya askeri birlik yerleştirildi ve 1954’ten sonra şehir planetaryumu açıldı. Caminin binası 1991 yılında Müslümanlara iade edildikten sonra tekrar ibadete açıldı. Kervan Saray Külliye Camii, ORENBURG ’un en önemli sembolik tarihi eserlerindendir.

1931 – Üçüncü Merkez Camii 18 Eylül 1931 tarihli Merkez Volga Bölge Yürütme Komitesinin emriyle cami kapatıldı. Cami ve müştemilatı bir yetimhane ve bir konfeksiyon fabrikası olarak kullanılmaya başladı.

1945 - Sovyet hükümetinin dinî politikasının serbestleştirilmesi döneminde, ORENBURG ’ta yaşayan Müslümanların sayısı yaklaşık sekiz bin kişiydi, dolayısıyla kentteki camilerin yeniden faaliyete açılması gündeme gelmişti. Cami Ağustos 1945’te açıldı.

1948 - 10 Şubat 1948 tarihli SSCB Bakanlar Kurulu ve Bolşevik Komünist Partisi Merkez Komitesinin Kararı ile Kazan’da Muhammediye ve Kasimiye medreseleri, Ufa’da Galiya ve Osmaniye medreseleri, ORENBURG ’da Hüseyniye medresesi, Troitsk’te Rasuliye medresesi, Bubi’de Bubi medresesi pedagojik eğitim kurumlarıyla eşitlendi ve din eğitimi veren eğitim kurumu olmaktan çıkartıldı. Ulusal seçkinleri oluşturan Galiya medresesi mezunlarının yüzde 70’i 1930-1940 yılları arasında yok edildi.

1991 - . Üçüncü Merkez Camii kapatılmayan camilerden biridir. 1991 yılında cami, ORENBURG yerel dinî idare kuruluşu tarafından Merkez Camii adıyla tescil edildi. Günümüzde cami müştemilatında ORENBURG Müftülüğü, Huseyniye medresesi ve Helal mağazası hizmet vermektedir. Müslümanlar tarafından sık sık ziyaret edilen camidir.

2003 - Günümüzde ORENBURG bölgesi Dinî İdare Merkezi uhdesinde faaliyet gösteren medrese, dinî eğitim programlarını uygulayan ve orta mesleki din eğitimi sertifikaları verme hakkına sahip yerel dinî eğitim kuruluşudur. Medrese, eğitim faaliyetlerini devletin 2003 yılında eğitim faaliyetlerini yürütmek için verdiği ruhsat esasına göre yürütmektedir. ORENBURG bölgesinde yirmiden fazla farklı, bölge nüfusunun % 16,8’ini oluşturan etnik Müslüman grupları yaşamaktadır. Tatar, Kazak, Başkır, Azeri, Özbek, Tacik, Ahıskalı Türkler, Çeçen, Kırgız, Dağıstanlı, Lezgi, Türkmen, Avar, Rutul, Kumuklar, İnguş ve birçok milletlerin ve halkların temsilcileri örnek gösterilebilir.

2005 - Günümüzde Eski Tatar Mahallesi, Kazan’ın merkezi ilçelerinden olan Vahitovskiy ilçesinin güney kesiminde yer almaktadır. Kazan’ın 2005 yılında 1000. yılını kutlamak için yapılan hazırlık çalışmalarında ve sonraki yıllarda birçok bina, cami ve medrese restore edildi. Burada bulunan camilerin isimleri şu şekildedir:

1. Apanaevskaya Camii, 2. Mercânî Camii, 3. Galeevskaya Camii, 4. Goluboy Camii, 5. Burnaevskaya Camii, 6. Sennaya Camii, 7. Sultanovskaya (Usmanovskaya) Camii, 8. Kazakovskaya Camii (1975 yılında yıkıldı),

Eski Tatar mahallesinin medreselerini ise şu şekilde sıralayabiliriz:

1. Kasımi (Apanaevskoe) Medresesi, 2. Muhammediye Medresesi, 3. Mercânîye Medresesi, 4. Muzafferiye Medresesi, 5. Usmanovskoe (Osmaniye) Medresesi, 6. Saitovskoye Medresesi

2017 - Yılının başında bölgede 15 muhtasibat (müftülük), 152 cami, 13 mescit, 103 yerel Müslüman dinî kuruluş ve birçok dinî grup faaliyet göstermekteydi. Camilerde ve medreselerde görev yapan imam hatiplerin ve öğretmenlerin birçoğu eğitimlerini farklı yıllarda Hüseyniye medresesinden bitirmiş olan mezunlardır. Bu da bölgede faaliyet gösteren medreselerin önemini göstermektedir.

YARARLANDIĞIM KAYNAKLAR;

https://www-britannica-com.translate.goog/place/Orenburg-oblast-Russia

https://www-britannica-com.translate.goog/place/Orenburg-Russia

https://www.wikiwand.com/tr/articles/Orenburg

https://tr.wikipedia.org/wiki/Orenburg_Kervansaray%C4%B1

https://tr.wikipedia.org/wiki/Orenburg_Oblast%C4%B1

https://www.ttk.gov.tr/wp-content/uploads/2022/04/29-IsabaevaNazgulAkylbekovna.pdf

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/117875

https://isamveri.org/pdfdrg/D234127/2013/2013_OKURM.pdf

https://www.academia.edu/38968325/Rus_Emperyal_Yay%C4%B1lmas%C4%B1n%C4%B1n_Bir_Vas%C4%B1tas%C4%B1_Olarak_Orenburg_Neplu_yev_Askeri_Okulu

https://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/3368-published.pdf

https://tr.zhujiworld.com/ru/257466-orenburg/