22 Aralık 2022
Özel Bir Moğol -Evenk Ortakyaşarlığı: Hamniganlar
Hamniganlar, günümüzde, Moğolca ve Tunguzca olmak üzere, iki dilli olmaları itibarıyla ilgi çekici bir halk konumundadırlar. Bu topluluk, günümüzde Rusya Federasyonu hudutları dâhilinde bulunan Onon ve Argun havzaları arasındaki Onon-Borzya, Urulyunguy, Aşağı Borzya, Orta Borzya ve Yukarı Borzya ırmakları etrafında oluşmuştur. 1689 yılında imzalanan Nerçinsk Anlaşması sonrasında bu bölgenin Rusların elinde kalması neticesinde, bölge yoğun bir Rus nüfusunun yerleşimine maruz kalmış ve bunun üzerine 1700 yılında bir grup Hamnigan Moğolistan’ın kuzeydoğusuna göç etmiştir. 1917 yılında gerçekleşen Ekim Devrimi’nden sonra da bir grup Hamnigan Mançurya’ya göçmüştür. Bu olayların bir sonucu olarak günümüzde nüfusları 5000 civarında olan Hamniganlar; Rusya Federasyonu, Çin Halk Cumhuriyeti ve Moğolistan olmak üzere, üç ayrı ülkede yaşamaktadırlar. Rusya Federasyonu’nda yaşayan Hamniganlar, Zabaykalski Krayı’na bağlı Çita Oblastı’ndaki Kyriski, Akşinski, Şilinski ve Ononski rayonları ve Muhtar Agin-Buryat Okruğu’ndaki Aga, Duldursginski ve Mogoytuyski rayonlarında meskûndurlar. Moğolistan’daki Hamniganlar ise Kentey aymağının Dadal sumunda yoğun olarak yaşamaktadırlar. Bu aymağın başka sumları ile Dornod ve Selenga sumlarında da Hamniganlar bulunmaktadır. Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Hamniganlar, İç Moğolistan’a bağlı Hülün Buir aymağında iki topluluk şeklinde yaşamaktadırlar. Bu topluluklardan daha küçük olanı, Muhtar Evenk Sancağı’nda; daha büyük olanı ise Muhtar Evenk Sancağı’nın kuzeyinde yer alan Eski Bargut Sancağı’nın Evenk sumunda bulunmaktadır.
Hamniganlara, Moğolcanın Moğolistan’daki ölçünlü şekli olan Halha Moğolcasında ḫamnigan ‘Mançu-Tunguzca konuşan’, Rusya Federasyonu’na bağlı Buryatistan Cumhuriyeti’nin resmî dili olan Buryat Moğolcasının Hori ağzında ḫamnagan-ḫamnigan ‘Evenk, Tunguz’, Çincede hamunikan denilmektedir. Hâlihazırda Moğolistan’da yaşayan Hamniganlar ise kendilerine, mongol hamnigan demektedirler. Moğolistan’daki Hamniganların kendilerine “Moğol Hamnigan” demelerine rağmen, “Hamnigan” kelimesinin gerek Halha Moğolcasında gerekse Buryat Moğolcasındaki anlamlarından da anlaşılacağı üzere, bu halkın Tunguzlukla bir ilişkisi bulunmaktadır.
Hamniganlar, yaşadıkları bu üç ülkenin hiçbirinde resmî olarak “Hamnigan” kimliği altında tanınmamakta ve farklı milletler olarak sınıflandırılmaktadırlar. Rusya Federasyonu’nda Buryat Moğolu, Çin Halk Cumhuriyeti’nde Evenk Tunguzu ve Moğolistan’da sadece Moğol olarak tasnif edilmektedirler. Dil durumları da en az kimlik durumları kadar karmaşık bir halk olan Hamniganlar; Rusya Federasyonu’nda Buryat Moğolcası ve Rusça, Moğolistan’da Buryat Moğolcası ve Halha Moğolcasının etkisi altındaki hususi bir Moğolca konuşmaktadırlar. Çin Halk Cumhuriyeti’nde ise Hamniganların dil durumları daha da karmaşıktır. Bu Hamnigan topluluğunun üçte biri anadili olarak sadece Hamnigan Moğolcası öğrenirken, geriye kalan üçte ikilik kısmı Hamnigan Moğolcasını ve Evenk Tunguzcasını küçük yaştan itibaren anadili olarak aynı anda öğrenmektedirler.
Yukarıdan da anlaşılacağı üzere, Hamniganlar kendileri bir Moğol-Tunguz ortakyaşarlık örneği olmalarının yanında, her üç ülkede de daha geniş çok kültürlü ortamlarda yaşamaktadırlar. Rusya Federasyonu’nda Buryat Moğolları, Evenk Tunguzları ve Ruslarla; Moğolistan’da Buryat Moğolları, Evenk Tunguzları ve Halha Moğollarıyla; Çin Halk Cumhuriyeti’nde ise Solon Evenkleri, Yakut Evenkleri, Oroçen Tunguzları, Buryat Moğolları, Dağur Moğolları, Horçin Moğolları ve Çinliler ile ortakyaşar durumdadırlar.
Moğol-Mançu Ortakyaşarlığı
Günümüzde Çin Halk Cumhuriyetinde, on milyon kadar insan resmî olarak “Mançu” kimliği altında kayıtlıdır. Bir zamanlar milyonlarca konuşura sahip olan ve Çin’i yöneten Çing hanedanının anadili olan Mançuca, günümüzde Heilongjiang eyaletinin kuzeyinde, Sanvu, Aihui ve Fuyü ilçelerinde olmak üzere, birkaç küçük yerleşim yerinde konuşulmaktadır. İşte Orta Amur havzasının Çin Halk Cumhuriyeti tarafında yaşayan Dağur Moğolları, Heihe bölgesindeki bu son Mançuca konuşanlar ile birlikte yaşamaktadırlar. Bu bölge, yukarıda da bahsedildiği üzere, aynı zamanda Oyrat Moğollarının, Solon Evenklerinin, Oroçen Tunguzlarının ve Fuyü Kırgızlarının da yoğun olarak bulunduğu bir yerdir.
Mançurya’da Mançu dilinin ve Mançu kimliğinin yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olmasına tezat oluşturacak bir durum, Doğu Türkistan’ın İli bölgesinde mevcuttur. Yukarıda bahsi geçen Mançu Çing hanedanı tarafından gerçekleştirilen nüfus nakilleri neticesinde, 1765 yılında, Mançuların Sibe kabilesine mensup 5000 kişi Doğu Türkistan’ın Kazakistan sınırındaki İli bölgesine yerleştirildi. Günümüzde bu Sibe Mançularının ahfadı, Bortala’da, Dağur, Çahar ve Oyrat Moğolları ile ortakyaşar durumdadır. Ayrıca yukarıda da bahsedildiği gibi bu bölge, bir diğer Tunguz halkı olan Solon Evenklerinin yaşam alanıdır. Yine yukarıda, Dağur-Solon ortakyaşarlığı bahsinde zikredildiği üzere, Bortala’da nüfusun çoğunluğunu Uygurlar ve Kazaklar gibi Türk halkları ile birlikte Han Çinlileri teşkil etmektedir.
Moğol-Oroçen Ortakyaşarlığı
Oroçen Tunguzlarının konuştukları dilin bir Evenk ağzı mı olduğu, yoksa ayrı bir Tunguz lehçesi mi olduğu konusu tartışmalı bir konudur. Kimi araştırmacılar Oroçenlerin dilini Evenk Tunguzcasının altına yerleştirirken kimi araştırmacılar onu bağımsız bir Tunguz lehçesi olarak tasnif etmektedirler. Dillerinin genel Tunguz dili içerisindeki yeri ne olursa olsun, yaşadıkları Çin Halk Cumhuriyeti’nde, resmî olarak Evenke şeklinde adlandırılan Evenk Tunguzlarından faklı bir şekilde, Elunçun adıyla ayrı bir milliyet olarak tasnif edilmektedirler. Nüfusları 7000 kişi civarında olan Oroçen Tunguzları, günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’nde, İç Moğolistan ve Heilongjiang eyaletlerinde, mücavir alanda çeşitli yerleşim yerlerine dağılmış şekilde yaşamaktadırlar. İç Moğolistan’da Hülün Buir aymağına bağlı Muhtar Oroçen Sancağı’nda, Jalantun şehrinin Nanmu bölgesinde ve seyrek olarak yine Hülün Buir’e bağlı Muhtar Evenki Sancağı’nda meskûndurlar. Heilongjiang eyaletinde ise İç Moğolistan’a komşu Heihe, Şunke, Jiayin, Huma ve Tahe gibi bölgelerde bulunmaktadırlar.
Artık yerleşim yerlerinde nüfusun çoğunluğunu oluşturan Han Çinlilerinin yoğun kültürel baskısı altında olan Oroçen Tunguzları, bu yerleşim yerlerinde Dağur Moğolları ile ortakyaşarlık içerisindedirler. Muhtar Oroçen Sancağı’na bağlı Tuohe bölgesi ve Jalantun’daki Nanmu bölgesi, Oroçen Tunguzları ile Dağur Moğolları ve Solon Evenkleri arasında uzun bir tarihî sürece dayanan bir ortakyaşarlık ilişkisinin yaşandığı bölgelerdir. Bilhassa Nanmu, Oroçenler arasında Dağur Moğolcasında iki dilliliğin en yoğun olduğu yerdir. Heilongjiang eyaletinde, Şunke ve Jiayin ilçelerindeki Oroçenler ile Dağur Moğolları arasında da geçmişte yoğun bir ilişki olduğuna dair kayıtlar mevcuttur. 20. yüzyılın ilk yarısında, Oroçen Tunguzları yerleşik hayata geçmeden önce, Muhtar Oroçen Sancağı’na bağlı Vulubutie, Alihe ve Tuohe bölgeleri ile Heilongjiang eyaletinin Tahe ve Huma ilçelerindeki Oroçen Tunguzlarının Yakut Evenkleri ile de yoğun bir ilişki içerisinde oldukları bilinmektedir. Hem İç Moğolistan’ın hem de Heilongjiang eyaletinin buraya komşu bölgelerinin Moğol halklarının yoğun olarak yaşadığı bölgeler olduğu dikkate alındığı zaman, aslında Moğol-Oroçen ortakyaşarlığının sadece Dağur Moğolları ile sınırlı olmadığı anlaşılmaktadır. Bilhassa Hülün Buir aymağı; Oyrat, Buryat ve Horçin Moğolları ile Hamniganların çok yoğun ve iç içe yaşadığı bir yerdir. Heilongjiang eyaletinde kalan kısımların ise aynı zamanda son Mançuca konuşurlarının yaşadığı bölge olduğu da akıldan çıkarılmamalıdır.” ( [11])
[11] Gökçe Yükselen Peler-https://bilimdili.com/arkeotarih/tarih-tarih/gunumuzde-mogol-tunguz-ortakyasarligi/
Cem Cüneyd Canan