10 Haziran 2022
Altay Krayı Batı Sibirya’nın güneydoğusundadır. 50 ile 55 derece kuzey enlemi ve 77 ile 87 derece doğu boylamındadır. Batıdan doğuya yaklaşık 600 km, kuzeyden güneye - yaklaşık 400 km bir alana sahiptir. Barnaul dan Moskova’ya kuş uçuşu uzaklık - yaklaşık 2940 km, otoyol ile - yaklaşık 3400 km.
Altay Krayı, Rusya'nın Sibirya Federal Bölgesi'nde yer alan ve Altay-Sayan Dağları bölgesinde Obi, Abakan-Yenisey civarında bulunan Kray. Kuruluşu 28 Eylül 1937. Güney-güneybatıda Kazakistan, kuzeyde Krasnoyarsk Krayı, güneydoğuda Altay Cumhuriyeti, Tuva Cumhuriyeti, Çin ve Moğolistan yer alır. Altay Krayı'nın idarî merkezi Barnaul’dur. Altay Krayı doğrudan Moskova’ya bağlı olan idarî bir bölgedir. İdarî bakımdan 8'i şehir, 10'u kasaba olmak üzere toplam 75 bölgedir.
Sibirya’nın güneyindeki Türk topluluklarının yaşadığı yerlerde ilk kurulan devletler çok eski zamanlara kadar gider. M.Ö. IV. - III. yüzyıllar arasında Eski Çin kaynaklarına göre Türk ırkından bir toplum olan “Dinlinler” ve devletlerinin adı da – “Dinlin-go” olarak geçer.
Yaklaşık MÖ 201 yılında Dinlin Türkleri Ulu Hun Kağanlığı ile birleşip Hun Kağanlığını güçlendirdi ve Çin ülkesine göre daha güçlü bir Türk memleketi teşekkül etti. Türk toplumları Çin'e karşı güçlenince Türk ülkesine gelen Çinliler kendi ülkelerine geri döndüler. Türk topluluklarından Kırgızlar başta olmak üzere birçok Türk topluluğu tekrar Altay Krayı bölgesine gelip Dinlin Türkleri ile birleşip Çinlilere karşı çoğunluğu sağladılar.
VI-VII yüzyıllar Kırgız Türklerinin - Elteber adında il idarecisi burayı yönetiyordu.
Sonraki yüzyıllarda Türk toplulukları birbirine düşünce ve Çin'in Türk ülkesinin içişlerine karışmasıyla devlet parçalandı. Bazı Türk toplulukları bulundukları yerden göçmeye başladılar.
Türkler güçten düşünce Türk topraklarına ve Türk topluluklarına Türklerin dışında yabancı uluslar egemen olmaya başlamıştır. Moğol, Çin ve son olarak da Rus ulusları Türk topluluklarının yerlerine hâkim oldular.
Altay Krayın da etnik yapı olarak 1002'yi aşkın ulus vardır.
Etnik yapı olarak şöyle belirtilmiştir (2010 yılı):
Ruslar - 2.234.324 (%93,9)
Almanlar - 50.701 (%2,1)
Ukraynalılar - 32.226 (%1,4)
Kazak Türkleri - 7.979 (%0,3)
Ermeniler - 7.640 (%0,3)
Tatar Türkleri - 6.794 (%0,3)
Beya Ruslar - 4.591 (%0,2)
Altay Türkleri - 1.763 (%0,1)
Kumandı Türkleri - 1.401 (%0,1) ([1])
Altay Cumhuriyeti on coğrafî bölgeye ayrılmıştır.
Bunlar şunlardır: Mayma, Çoy, Çamal, Şebalin, Turaçak, Oñdoy, Kan Oozı, Ulagan, Köksuu-Oozı ve Koş- Agaş aymakları.
Altay Özerk Cumhuriyeti‟nde ilk ve orta öğrenim veren 192 okul, 3 teknikum ve 1 üniversite bulunmaktadır. Ülkenin başkenti cumhuriyetin kuzeydoğusunda bulunan ve eski adı Ulalu olan Gorno-Altaysk‟tır. Şehir 1830 yılında kurulmuştur. Bugün 91 km2 lik bir alana genişlemiş durumdadır. Moskova‟ya uzaklığı 3641 km.dir. Şehre en yakın demiryolu istasyonu ise 100 km. uzaklıktaki Biysk şehrindedir. 1996 yılının başlarında şehirde yaşayan insan sayısı 48.300 olarak sayılmıştır. Dağlık Altay Özerk Cumhuriyeti‟ni oluşturan on bölge ve özellikleri ise kısaca şöyledir:
Mayma:
Mayma bölgenin merkezidir. 1285 km2 lik bir alana sahiptir. 1810 yılında kurulmuştur. Başkente uzaklığı 10 km. dir. Mayma, Kızıl Özök, Bilülü, Mancürek, Suska, Munı Oozı ve Üstigi-Karaguş adlı yedi alt idarî bölgesinde ve bunlara bağlı 25 köyde 1996 istatistiklerine göre 24.300 kişi yaşamaktadır.
Çoy:
4526 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1876 yılında kurulan Çoy‟dur. Çoy‟un başkente uzaklığı 64 km. dir. Çoy, Paspaul, Karakokşa, Üymen, Üstigi- Pyankovo, Inırgı ve Seyka idarî bölgeleriyle birlikte 21 köyde yaşayan insanların sayısı 1996 verilerine göre 9400 olarak kaydedilmiştir.
Çamal:
3016 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1885 yılında kurulan Çamal‟dır. Çamal‟ın başkente uzaklığı 105 km. dir. Çamal, Kuyus, Elikmanar, Onos, Beşpeltir, Çopoş ve bu altı idarî bölgeyle birlikte 17 köyde yaşayan insanların sayısı 1996 verilerine göre 10.000‟dir.
Şebalin:
3795 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1883 yılında kurulan Şebalin‟dir. Şebalin‟in başkente uzaklığı 121 km. dir. Şebalin, Cektiyek, Apşıyaktu, Çargı, Akcol, Kamlak, Çiçke Çargı, Ulus Çargı, Ilinka, Baragaş ve Beş-Özök adlı on bir idarî bölgeyle birlikte 24 köyde yaşayan insanların sayısı 1996 verilerine göre 14.900‟dür.
Turaçak:
11060 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1864 yılında kurulan Turaçak‟tır. Turaçak‟ın başkente uzaklığı 142 km.dir. Turaçak, Artıbaş, Kebezen, Tondoşko, Biyka, Kurmaç Baygol, Dimitriyevka ve Ozero-Kureyevo adlı idarî bölgelerle birlikte 41 köyde yaşayan insanların sayısı 1996 verilerine göre 14.200‟dür.
Oñdoy:
11745 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1626 yılında kurulan Oñdoy‟dur. Oñdoy‟un başkente uzaklığı 210 km. dir. Oñdoy, Şaşıkman, Karakol, Altıgı-Taldu, Habarovka, Kuladı, Iyin, Keni, Colo ve Küpçegen adlı idarî bölgelerle birlikte 27 köyde yaşayan insanların toplam sayısı 1996 verilerine göre 16.900‟dür.
Kan-Oozı:
6244 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1876 yılında kurulan Kan-Oozı‟dır. Kan- Oozı‟nın başkente uzaklığı 281 km. dir. Kan-Oozı, MöndürSokkon, Cabagan, Ekinur, Mootı-Oozı, Çargı- Oozı, Calañay-Bajı, Közül, Talitsa ve Korgon adlı idarî bölgelerle birlikte 24 köyde yaşayan insanların toplam sayısı 1996 verilerine göre 16.800‟dür.
Ulagan:
18392 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1765 yılında kurulan Ulagan‟dır. Ulagan‟ın başkente uzaklığı 422 km. dir. Ulagan, Çibülü, Saratan, Balıktıyul, Çoluşman, Çibit ve Aktaş adlı idarî bölgelerle birlikte 13 köyde yaşayan insanların toplam sayısı 1996 verilerine göre 12.400‟dür.
Köksuu-Oozı:
12952 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1807 yılında kurulan Köksuu-Oozı‟dır. Köksuu-Oozı‟nın başkente uzaklığı 401 km. dir. Köksuu-Oozı, Çendek, Üstigi-Oymon, Ognevka, Tldu, Karagay, Amur, Gorbunovka ve Katandu adlı idarî bölgelerle birlikte 42 köyde yaşayan insanların toplam sayısı 1996 verilerine göre 18.500‟dür.
Koş-Agaş:
19862 km2 büyüklüğündeki bölgenin merkezi 1801 yılında kurulan Koş-Agaş‟tır. Koş- Agaş‟ın başkente uzaklığı 465 km. dir. Koş-Agaş, TeleñitSortogoy, Kökörü, Jana-Aul, Töbölör, Muhor -Tarkat, Ortolık, Çagan-Uzun, Beltir ve Cazatıra adlı idarî bölgelerle birlikte 44 köyde yaşayan insanların toplam sayısı 15.900‟dür. ([2])
[1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Altay_Kray%C4%B1 (10.0.6.2022- Saat; 00.01)
[2] Selda Anıl CEYLAN-KÖGÜLDEY – BAATIR DESTANI (METİN İNCELEME)
Cem Cüneyd Canan