KIZILELMA "HEDEF TURAN" AMA NASIL? (XVII)

27 Şubat 2023

---

IRKUTSK OBLASTI

                                                TOPLAM NÜFUS                TÜRK NÜFUS                    KM2

Irkutsk Oblastı

2.581.705

850

767.900

      Irkutsk Federal Bölgesi, Irkutsk Rusya Federasyonu Sibirya bölgesin de bulunan eyalet statüsündedir. Nüfusu 2.600.000 civarında olan eyaletin başkenti de Irkutsk’dur. Irkutsk bölgesinin toprakları MÖ 1000 yılında iskân edildi. MÖ 200 yüzyıllarda burada Türkçe konuşan kabileler ortaya çıktı. MS 800. uncu yüzyıllarda, Baykal toprakları onuncu yüzyıldan itibaren Uygur-Hanlığı/Kitan İmparatorluğu’nun bir parçası oldu. 1100 yılında Moğol kabileleri buraya yerleşti. Buryat kabilesi kuruldu. 1200 yılında, bu topraklar Cengiz Han tarafından fethedildi.
      1700 yılında, Ruslar bu bölgeye yerleşmeye başladı ve Irkutsk hapishanesini kurdu. Doğuda Buryat Cumhuriyeti ve Zebaykalski, güneyde Tuva Cumhuriyeti, batıda Krasnoyarsk Krayı ve kuzeyde Saha Cumhuriyeti ile komşudur.
      Irkutsk’da yaşayan Tofa (Karagaslar) Türkleri, eski Türk boylarından gelmektedir. Sovyetlerin kuruluşuna kadar Tofalar’ın Suglaan adı ile kendi meclisleri bulunmaktaydı. XX. yüzyıla kadar 8 boya sahip olan Tofalar’ın bu yüzyıldan sonra 5 boyu bilinmektedir. Tofa boylarının adları: Kaş, Sarıg-Kaş, Çogdu, Kara-Çogdu, Çeptey.

      Rusya Federasyonu’nun Irkutsk Oblast’ında, Tıva ve Buryatya sınırına yakın Uda, Biryusa, Kan ve Gutara ırmaklarının civarlarında yaşarlar. Bugün İrkutsk oblastına bağlı Nizhneudinskij rayonuna bağlı Verkhnayay Gutara ve Nerkha Alygdzher köylerinde varlıklarını devam ettirmektedirler. Ruslar tarafından Hıristiyanlaştırılmış olsalar da Şaman kültürü ve ritüellerine devam etmektedirler. Tofalar 1030 yılına kadar Kagaslar olarak anılmışlardır.

      Irkutsk’da yaşayan Soyot Türkleri de hemen hemen dil kültür olarak Tuva Türkleri ile aynıdır diyebiliriz. Buryatya’nın Ahın rayonunda yaşamaktadırlar. Soyot Türklerinin sosyal organizasyonları Orta Asya Türklerdeki geleneksel aksakallar heyetinin oluşturduğu konseye dayanır. Göçebe halinde yaşamaktadırlar. Soyotların bilinen boyları ise İrkit, Haasuut ve Onhot sülaleleridir. İrkit kelimesi Tuva’da soyadı olarak da kullanılmaktadır. İrkutsk adı da buradan gelmektedir. Türkiye’nin yüzölçümü ile aynı büyüklük de olan Irkutsk bölgesinde Türk kimliği yok olmakla karşı karşıya gelirken Tofa ve Soyot Türklerini unutmayalım. ([1])

      SAYILARI SADECE 837 KİŞİLER:

      TOFA TÜRKLERİ-Dünya geliştikçe bazı azınlık halklar yeryüzünden silinmeye başlar. Bunlardan bazıları kendi halklarının gelenek ve göreneklerini koruyup, bir sonraki nesille aktarmaya çalışırlar. Bunların sayesinde o halkın köklü sırları ve faydalı izleri aktarılır. Bunlardan biri de Tofalardır. Güney Sibirya’nın Udı nehrinin kenarında, Doğu Sayan’ın Kuzey Doğusunda yaşarlar. Tofalar hakkında ilk bilgiyle Çin kaynaklarında V. asırda Vey döneminde karşılaşılır. Zamanla çeşitli Asya İmparatorluklarının içinde bulunurlar. Tofalar Rus imparatorluğunun Çin sınırında yaşamışlar. 2010 yılında Tofalıların nüfusu 678 kişi olarak sayılmıştır. Yaşadıkları yer ise Rusya’nın İrkutsk bölgesidir. Dilleri Tofalarca, dinleri ise Şamanizm, Animizm ve Hıristiyanlık dır. Tofaların yaşamında Rusların etkisi her zaman baskın olmuştur. Bu nedenle de XIX. asırda onlarca Tofalar Hıristiyan dinini kabul etmişlerdir. Günümüzde de bunun gibi misyonerlik çalışmaları Ruslar tarafından yürütülmektedir. 2007 yılında yine 100 den fazla Tofalılar Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir. Konar-göçer halk olarak bilinen Tofalar günlük hayatlarını hayvancılık ve balıkçılıkla sağlamaktadırlar. 1939 yılında İrkutsk bölgesinde Tofalara ait Alıgdcer ilçesi kurulmuştur. 1950 de ise bu ilçe ikiye Alıgdcer ve Gutara olarak bölünmüştür. Tofalar da diğer azınlık ve yok olma riski altında yaşayan halklar gibi kendi örf ve adetlerinin, gelenek ve göreneklerinin, inanışlarının yok olma endişesini taşıyarak kendi milli değerlerini ve kültürlerini yaşatmak ve gelecek nesillere aktarmak için mücadele eden halklardandır… ([2])

      Soyotlar, Tuvalar ile büyük benzerlik taşırlar, ancak Soyot Türkleri çok eski zamanlardan beri Buryatya'nin Oka bölgesinde yaşamaktadırlar. Eski dönemlerde İrkutsk bölgesi tamamen Tuva Türkleri'nin idi ve burada Ruslar yerleşmeye başlayınca Tuva Türkleri'nden İrkit boyu Tuva'ya, Soyot Türkleri'nden İrkit boyu da Buryat'ya göçmüş olabileceği düşünülmektedir. Rusların Sibirya'yı işgali ile İrkit bölgesi Türk toplulukları büyük bir soykırıma maruz kalmışlar ve İrkutsk'taki İrkut veya İrkit Türkleri günümüze ulaşamamışlardır. ([3])

        Tofa (Karagas) Türkleri bugün Güney Sibirya'da Rusya Federasyonu'nun İrkutsk oblastında Nijneudinsk rayonuna bağlı köylerde yaşamaktadırlar. Alıgcer, Nerha (Tof. Nirsa) ve Yukarı Gutara köylerinde toplu olarak; anılan köylerin dışında Nijneudinsk rayonu ile Şumskiy (Uda II) ve Voznesenskiy köylerinde de dağınık olarak yaşayan Tofa Türkleri 1930 yılına kadar 'Karagaslar' ve/veya 'Karagas Tatarları' olarak bilinmekteydi. 2010 nüfus sayımına göre toplam nüfusu sadece 762 olan Tofa Türklerinin dili UNESCO tarafından Redbook "Kırmızı Kitap"a alınarak 'varlığı tehlikedeki diller' listesine dâhil edilmiştir. Türk lehçelerinin sınıflandırılmasında 'Uygur-Oğuz' grubunda değerlendirilen Tofa Türkçesi, eskicil kimi dil özelliklerini bünyesinde korumasının yanında Moğolca ile paralellik gösteren bazı özellikleri taşımasıyla da karşılaştırmalı Türkoloji çalışmalarında ayrı bir öneme sahiptir. ([4])

      Irkutsk bölgesi topraklarında 22 şehir var. Farklı zamanlarda kuruldular, farklı kaynaklara ve ekonomik potansiyele, Rusya'nın doğu bölgelerinin ekonomik kalkınma görevleri nedeniyle birçok açıdan benzer bir geçmişe sahipler.

       Modern Irkutsk bölgesi topraklarında (Kirensk ve Bratsk'tan sonra) üçüncü Rus yerleşimi olup, Ust-Kut, Kazaklar tarafından 1631 yılında Kuta Nehri ağzında bir hapishane olarak kurulmuştur. Hapishanenin yanında, tuz kaynaklarının yakınında, 1639'da E.P. Khabarov, Sibirya'da ilk tuz fabrikasını kurdu. O zamanlar Rusya'nın doğusuna Uralların güney bölgelerinden tuz getiriliyordu ve bu nedenle Sibirya'da çok pahalıydı. Tuz fabrikasının oluşturulması, bu bölgeye tuz sağlama sorununu ortadan kaldırdı (Ust-Kut'taki tuz fabrikası 1950'lerin ilk yarısına kadar çalıştı).

      Şu anda Ust-Kut, önemli bir aktarmalı ulaşım merkezi ve ülkenin kuzeydoğu bölgelerinin gelişimi için bir sıçrama tahtası olma önemini korumaya devam ediyor. Irkutsk bölgesi içinde, sosyo-ekonomik etkisi sadece Ust-Kutsky'ye değil, aynı zamanda Kirensky ve Kazachinsko-Lensky bölgelerine (BAM bölgesi) ve bir dereceye kadar (kaynak geliştirme açısından) Katangsky bölgesine kadar uzanır.

      1631 Ust-Kutsk hapishanesi kuruldu,

      1639 Sibirya'da bir ilk olan ünlü Ust-Kutsky tuz fabrikasını doğuran Kuta ağzındaki tuz kaynaklarında ilk tuz fabrikaları açıldı (fabrika 310 yıldan fazla çalıştı ve 1950'lerin başında kapatıldı)

      1736 Ust-Kut tuz kaynağının iyileştirici özellikleri ilk olarak V. Bering'in İkinci Kamçatka Seferi üyesi Profesör I. Gmelin tarafından tanımlandı.

      1925 Ust-Kut, Kirensky bölgesinin üç volostu olan Markovskaya, Orlingskaya ve Ust-Kutskaya temelinde oluşturulan Ust-Kutsky bölgesinin idari merkezi olur.

      1928 SSCB Baskomflot nehir adamlarının ve Northern River Shipping Company'nin girişimiyle, bir tatil yerine dönüştürülecek olan Ust-Kutsky tuz fabrikasının topraklarında hastanenin çalışmalarına yeniden başlandı. Osetrovskaya iskelesi kuruldu. Ust-Kut, Doğu Sibirya'nın en eski şehirlerinden biridir. Irkutsk'tan 30 yıl önce, 1631'de kuruldu.

      Irkutsk'un 510 km kuzeydoğusunda, düz bir çizgide Lena Nehri ile birleştiği yerde Kuta Nehri'nin ağzında (dolayısıyla şehrin adı) yer almaktadır. Ust-Kutsk bölgesinin idari merkezidir, Irkutsk bölgesinin kuzey şehirlerine (Bratsk, Bodaibo, Kirensk ve Ust-Ilimsk ile birlikte) aittir. Şehir, 1946-1950'de inşa edilen Taishet-Lena demiryolu hattının bitiş noktası ve 1974-1987'de inşa edilen Baykal-Amur Ana Hattı'nın başlangıç ​​noktası oldu. 1970' lerin ikinci yarısından itibaren. BAM'ın doğu başkenti olarak adlandırılıyordu. Sovyet döneminde (ve 2006'ya kadar) Ust-Kut, bölgesel bir tabiiyet (seviye) şehriydi. Şimdi Ust-Kutsk belediye bölgesine dâhil edilmiştir ve ilçe düzeyinde bir şehir (bağlılık) olarak sınıflandırılmıştır. Şehrin alanı 56 km2'dir (5,6 bin ha).

      Şehir, 44,5 bin kişiye veya Irkutsk bölgesinin nüfusunun% 1,8'ine (2010 itibariyle) ev sahipliği yapmaktadır. Ust-Kut'un nüfusu 1990'ların ortalarından itibaren hızla azalmaya başladı. Hem doğal gerileme nedeniyle, hem de bu kriz döneminde artan nüfus çıkışı sonucunda. Kent için bu olumsuz demografik dinamikler günümüze kadar gelmekte ve henüz aşılamamıştır. Ust-Kut sakinlerinin ana mesleği, demiryolu ve su taşımacılığı işletmelerinde, kereste işleme endüstrisinde ve şehrin bütçe kurumlarında çalışmaktır.

      İlk hızlı tren Moskova-Severobaikalsk, 1987'de Ust-Kut'a geldi. Şu anda, batı yönünde - Moskova, Krasnoyarsk, Irkutsk'a (yazın - Adler); doğu yönünde - Severobaikalsk ve Tynda'ya. Banliyö elektrikli trenleri komşu şehirlere ve kasabalara gitmektedir. Ülkedeki en uzun banliyö treni güzergâhı Ust-Kut - Bratsk - Vikhorevka'dır. 454 km uzunluğundaki yolculuğun tamamı, şehir ve kasabalarda duraklarla, tren 12 saatte geçiyor. Şimdi Osetrovo, Irkutsk bölgesinin kuzey bölgeleri ve Yakutya ile kargo cirosuna hizmet ediyor. Liman üzerinden sözde kuzey teslimatı gerçekleştirilir. Yolcu taşımacılığı ayrıca Zarya ve Polesye tipi motorlu gemilerle de gerçekleştirilmektedir: Lena'dan Zhigalovo köyüne, Peleduya köyüne kadar.

      Hava Taşımacılığı. İlk deniz uçağı 1927 yazında Ust-Kut'a indi. Zaten savaş sonrası dönemde, 1948'de, Lena'nın sağ yakasında (modern EW yerleşiminin yakınında) 15 yıl süren asfaltsız bir hava sahası donatıldı. 1951'de ondan Irkutsk ile düzenli hava iletişimi düzenlendi (An-2 uçağı). Şimdi Ust-Kut havaalanı, Irkutsk bölgesindeki (Irkutsk, Bratsk ve Ust-Ilimsk'ten sonra) dördüncü büyük havaalanıdır. Dâhili kategorisine aittir. 2.000 m uzunluğunda ve 45 m genişliğinde betonarme bir piste sahiptir.76 ve diğerleri).

      Sovyet döneminde, havaalanından Irkutsk bölgesi ve Yakutya'nın çeşitli şehir ve kasabalarına birçok uçuş vardı. Artık Irkutsk'a düzenli uçuşlar yapılıyor (Ust-Kut ve Irkutsk havaalanları arasındaki mesafe 518 km'dir) ve bir dizi transit uçuş var. Havalimanı ile şehir arasındaki ulaşım sabit hatlı taksiler ile gerçekleştiriliyor. Şehirde yaklaşık on şehir içi rotanın yanı sıra üç banliyö rotası var - Kazarky köyüne, Ust-Kut havaalanına ve Veteran bahçeciliğine. Irkutsk'a bir şehirlerarası otobüs güzergâhı var. Yazın diğer tatil köyleri istikametinde de kışın - Kirensk şehrine kış yolu ile ulaşım sağlanmaktadır. Ust-Kut'ta otogar bulunmamaktadır. Otobüslerin yanı sıra, araçlarını bu amaçlarla kullanan yaklaşık 130 girişimcinin çalıştığı sabit hatlı taksilerle de yolcu taşınıyor.

      Boru hattı taşımacılığı. Ana petrol boru hattı "Doğu Sibirya - Pasifik Okyanusu" Ust-Kut'un yakınından geçti. Ust-Kutsky ve Kirensky bölgelerinde, petrol ve gaz yoğuşma alanlarının işletilmesi için bir petrol boru hatları ağının inşası da devam ediyor. Gelecekte, şehrin konut ve toplumsal sektörünün yanı sıra sanayi ve enerji işletmelerine doğal gaz sağlayan gaz boru hatları inşa etmek mümkündür. ([5])

Cem Cüneyd Canan